आपत्ती व्यवस्थापन (Disaster Management)
१.१ प्रस्तावना:
पृथ्वीच्या निर्मितीनंतर आजपर्यंत पृथ्वीवर
अचानक उद्भवणा-या भूकंप, ज्वालामुखी उद्रेक, त्सुनामी, चकीवादळे, रोगराई इ. आपत्तीमधून निसर्गाच्या अतिप्रचंड
सामर्थ्यापुढे मानवी क्षमतांची कमतरता अगदीच स्पष्ट होताना दिसते. विज्ञान, तंत्रज्ञान व बुध्दीचा वापर करून नैसर्गिक
आपत्तींवर आजतरी माणवास पूर्ण विजय मिळवता आलेले नाही.
आपत्तींच्या माध्यमातून मोठ्या प्रमाणात जिवीत
व वित्तहानी होते. हे नुकसान कमी करण्यासाठी आपत्ती व्यवस्थापनाचा विचार होतो.
यामध्ये पूर्वानुमान, मदत कार्याची योग्य आखणी, आधुनिक तंत्रज्ञानाचा वापर यांचा विचार होतो.
आपत्ती म्हणजे काय?
Des = (bad) वाईट व Astar = तारांकीत घटना यावरून "वाईट तारांकीत घटना म्हणजे आपत्ती"
अशी व्याख्या होते.
"आपत्ती म्हणजे निसर्गात घडणारी प्रलयकारी घटना
होय."
"आपत्ती म्हणजे ज्यामुळे अनपेक्षित असे
अतिप्रचंड नुकसान होते अशी घटना होय." - संयुक्त राष्ट्रसंघ
या आपत्तींची कोणतीही चाहूल लागत नाही.
त्यामुळे होणारे नुकसान खुपच जास्त असते.
आपत्तीचे प्रकार :
आपत्तीचे नैसर्गिक व मानवनिर्मित आपत्ती असे
दोन प्रकार पडतात.
१. नैसर्गिक आपत्ती : यामध्ये निसर्गनिर्मित आपत्तींचा समावेश होतो.
या आपत्तींचे तीन प्रकार पडतात.
अवकाशीय बदल: उल्कावर्षाव
वातावरणीय बदल : चकीवादळ, पूर, रोगराई, दुष्काळ
भूगर्भीय हालचाली : भूकंप, ज्वालामुखी, त्सुनामी
२. मानवनिर्मित आपत्ती :
मानवी दुर्लक्ष व यंत्रातील दोष यामुळे या
आपत्ती उद्भवतात. यामध्ये औदयोगिक क्षेत्रातून होणारी वायूगळती, कारखान्यांना लागणा-या आगी, वाहनांचे अपघात, किरणोत्सर्ग,
बॉम्बस्फोट, यूध्द
इ.चा समावेश होतो.
आपत्ती व्यवस्थापन:
आपत्ती व्यवस्थापनामध्ये मानवाचा दृष्टिकोन हा
आपत्तीनंतरचे नियोजन करण्याकडे असल्याचा दिसून येतो. पण त्यामध्ये आपत्ती पूर्व
व्यवस्थापन, आपत्ती दरम्यानचे व्यवस्थापन, आपत्ती नंतरचे व्यवस्थापन, आपत्ती नंतरचे जनजीवन पूर्वपदावर आणण्यासाठी
योग्य योजना आखणे यांचा आपत्ती व्यवस्थापनात समावेश होतो. आपत्ती व्यवस्थापनाचा
मुख्य उद्देश कमीत कमी नुकसान व्हावे अथवा पूर्णपणे नुकसान टाळण्याचा प्रयत्न करणे
हा असतो.
आपत्ती व्यवस्थापनामध्ये आगाऊ भाकीत करणे, धोक्याचा इशारा देणे, स्थलांतर करणे, शोधणे व वाचवणे, मदत
करणे, पूर्नरचना करणे, पूर्वस्थितीला आणणे इत्यादींचा समावेश होतो. यामध्ये अनेक घटकांचा
एकत्रित सहभाग असतो. शास्त्रज्ञ, प्रशासन, नागरिक, स्वयंसेवक
हे आपत्तीचे व्यवस्थापन एकत्रित करतात.
आपत्ती व्यवस्थापनाची वैशिष्ठ्ये :
जगभरामध्ये आपत्ती व्यवस्थापनाचे कार्य होते.
यासाठी स्वतंत्र विभाग कार्यरत असून जास्तीत जास्त नुकसान टाळण्यासाठी संशोधनात्मक
कार्यही होते. भारतामध्ये याची सुरवात २००५ मध्ये झाली. भारत सरकारने आपत्ती
व्यवस्थापनासाठी 'शासकीय संरचनेची निर्मिती' करून राष्ट्रीय स्तरावर NDMA (पंतप्रधान), राज्य
स्तरावर SDMA (मुख्यमंत्री), जिल्हास्तरावर DDMA (जिल्हाधिकारी)
व तालुका स्तरावर TDMA तहसिलदार तसेच गावपातळीवर समित्या स्थापून
आपत्ती व्यवस्थापन केले जाते.
१. आपत्तीचे पूर्वनियोजन
२. आपत्ती व्यवस्थापनातील सर्वसमावेशकता
३. व्यवस्थापनातील सुस्पष्ट नियोजन
४. आर्थिक तरतुद
५. प्रभावी संदेशवहन यंत्रणा
१.२ भूकंप
भूगर्भातील शक्ती भूकवचावर कार्य करतात व
त्यातून भूकंपाची आपत्ती घडते. याबाबत अंदाज बाधणे अशक्य आहे. पण संशोधनाअंती
भूकंप का होतात? भूकंप प्रवण क्षेत्र काठे आहेत हे शोधून
काढल्याने याबाबतचे व्यवस्थापन चांगल्या पध्दतीने होऊ शकते.
पृथ्वीवर दरवर्षी हजारो भूकंप होतात पण सर्वच
भूकंपामुळे नुकसान होत नाही. जगातील एकूण भूकंपापैकी ६८% भूकंप पॅसिफिक
महासागराभोवतीच्या पटयात होतात तर २५% भूकंप आल्प्स व हिमालय पर्वतांच्या
अनुरोधाने होतात.
भूकंप निर्मितीची कारणेः
भूकंप निर्मितीची कारणे मुख्यतः पृथ्वीच्या पृष्ठभागावर
होणाऱ्या विविध भौतिक प्रक्रियांमुळे असतात. यातील काही प्रमुख कारणे
खालीलप्रमाणे:
1. भूखंड मंचांची हालचाल: पृथ्वीची
पृष्ठभाग ७ मोठ्या आणि अनेक लहान टेक्टॉनिक प्लेट्समध्ये विभागलेली आहे. या
प्लेट्स एकमेकांपासून दूर जातात, एकमेकांवर सरकतात किंवा
एकमेकांमध्ये जाऊन घुसतात. यामुळे घर्षण, ताण आणि दाब
निर्माण होतो, जो भूकंपाच्या रूपात अचानक मुक्त होतो. व भूपृष्टाला
हादरे बसतात.
2. ज्वालामुखी क्रिया: ज्वालामुखीच्या
आसपासच्या क्षेत्रातील तीव्र क्रियामुळे सुद्धा भूकंप होतात. ज्वालामुखी उद्रेक
किंवा लाव्हाच्या हालचालींमुळे भूगर्भातील दाब आणि ताण अचानक सोडले जातात, ज्यामुळे भूकंप होतो.
3. पृथ्वीच्या अंतर्गत
दाब बदल:
पृथ्वीच्या आतल्या भागावर दाब आणि तापमान यांमध्ये मोठ्या प्रमाणावर
बदल होतात. या बदलांमुळे अचानक ताण आणि तणाव निर्माण होतो, जो
भूकंप निर्माण करत असतो.
4. मानव निर्मित कारणे: काही भूकंप
मानवी क्रियांमुळे देखील होऊ शकतात, जसे की खनिज, तेल, किंवा गॅस क्षेत्रात ड्रिलिंग, धरणांची निर्मिती, आणि भूजलाची पंपिंग. या
कारणांमुळे भूगर्भात ताण निर्माण होतो आणि भूकंप होऊ शकतो.
5. भूगर्भातील दोष: पृथ्वीच्या
पृष्ठभागावर ज्या ठिकाणी भूगर्भाच्या विविध स्तरांत भेगा किंवा दोष (fault)
तयार होतात, त्या ठिकाणी भूकंप होण्याची
शक्यता असते. या दोषांवर घर्षण आणि दाबामुळे भूकंप होतो.
भूकंपामुळे होणारे पर्यावरणीय
बदल/परिणाम :
भूकंप ही एक नैसर्गिक आपत्ती आहे, ज्यामुळे अनेक गंभीर पर्यावरणीय बदल आणि परिणाम होतात.
१. भूभागात बदल:
जमिनीला भेगा पडणे:
भूकंपामुळे जमिनीला मोठमोठ्या भेगा पडू शकतात, ज्यामुळे भूभाग अस्थिर होतो.
भूस्खलन:
डोंगराळ भागात भूकंपांमुळे भूस्खलन होऊ शकते, ज्यामुळे माती आणि खडक खाली कोसळतात.
सुनामी:
समुद्रात भूकंप झाल्यास सुनामी येते, ज्यामुळे मोठ्या लाटा तयार होतात आणि किनारी भागांमध्ये विध्वंस होतो.
२. नैसर्गिक अधिवासांचे नुकसान:
वन्यजीव आणि वनस्पतींचे नुकसान: भूकंपामुळे वन्यजीव आणि वनस्पतींचे नैसर्गिक अधिवास नष्ट होतात, काही प्रजाती धोक्यात येतात.
पाण्याच्या स्रोतांचे प्रदूषण: भूकंपामुळे पाण्याच्या स्रोतांमध्ये माती आणि इतर दूषित पदार्थ
मिसळले जाऊ शकतात, ज्यामुळे
पाणी पिण्यायोग्य राहत नाही.
३. प्रदूषण:
वायू प्रदूषण:
भूकंपामुळे इमारती आणि इतर बांधकाम कोसळल्यास मोठ्या प्रमाणात धूळ आणि कण हवेत
मिसळतात, ज्यामुळे वायू प्रदूषण वाढते.
रासायनिक प्रदूषण:
भूकंपामुळे औद्योगिक क्षेत्रांमधील रासायनिक पदार्थ बाहेर पडू शकतात, ज्यामुळे गंभीर प्रदूषण होते.
४. इतर परिणाम:
वणवे:
भूकंपामुळे तुटलेल्या विद्युत तारांमुळे वणवे लागू शकतात, ज्यामुळे मोठ्या प्रमाणावर नुकसान होते.
रोगराई:
भूकंपानंतर दूषित पाणी आणि अन्नाची समस्या निर्माण होऊ शकते, ज्यामुळे रोगराई पसरण्याचा धोका वाढतो.
भूकंपाचे पर्यावरणीय परिणाम गंभीर आणि दूरगामी असू शकतात.
भूकंपाचे मानवी जीवनावरील परिणाम :
भूकंप ही एक विनाशकारी नैसर्गिक
आपत्ती आहे, ज्यामुळे मानवी जीवनावर अनेक गंभीर
परिणाम होतात.
१. जीवित आणि वित्तहानी:
जीवितहानी:
भूकंपामुळे इमारती कोसळून, भूस्खलन
होऊन किंवा त्सुनामीमुळे मोठ्या प्रमाणात जीवितहानी होते. अनेक लोक जखमी होतात
किंवा अपंग होतात.
वित्तहानी:
भूकंपामुळे घरे, इमारती, रस्ते, पूल आणि इतर पायाभूत सुविधांचे मोठे नुकसान
होते, ज्यामुळे मोठ्या प्रमाणात आर्थिक नुकसान होते.
२. सामाजिक आणि
आर्थिक परिणाम:
बेघर आणि विस्थापित:
भूकंपामुळे अनेक लोक बेघर होतात आणि त्यांना तात्पुरत्या निवाऱ्याची आवश्यकता
असते.
सामाजिक अशांतता:
भूकंपानंतर समाजात भीती आणि गोंधळाचे वातावरण निर्माण होते, ज्यामुळे सामाजिक अशांतता वाढू शकते.
आर्थिक अडचणी:
भूकंपामुळे अनेक लोक बेरोजगार होतात आणि त्यांची आर्थिक स्थिती खालावते.
३. मानसिक परिणाम:
मानसिक आघात:
भूकंपानंतर अनेक लोकांना मानसिक आघात बसतो, ज्यामुळे त्यांना भीती, चिंता आणि तणाव जाणवतो.
नैराश्य:
भूकंपामुळे झालेले नुकसान आणि जीवनातील अनिश्चितता लोकांना नैराश्यात ढकलू शकते.
४. आरोग्यविषयक
परिणाम:
शारीरिक जखमा:
भूकंपामुळे लोकांना गंभीर शारीरिक जखमा होऊ शकतात,
ज्यांना उपचाराची आवश्यकता असते.
रोगराई:
भूकंपानंतर दूषित पाणी आणि अन्नाची समस्या निर्माण होऊ शकते, ज्यामुळे रोगराई पसरण्याचा धोका वाढतो.
५. दीर्घकालीन
परिणाम:
पुनर्वसन:
भूकंपानंतर लोकांना त्यांच्या घरांची आणि जीवनाची पुनर्बांधणी करण्यासाठी खूप वेळ
आणि पैसा लागतो.
विकासावर परिणाम:
भूकंपामुळे एखाद्या प्रदेशाच्या विकासाला अनेक वर्षे मागे ढकलले जाऊ शकते.
भूकंपाचे मानवी जीवनावरील परिणाम अत्यंत गंभीर आणि दूरगामी असू शकतात.
भूकंपामुळे
होणारे पर्यावरणीय बदल मानवजीवनावर प्रतिकूल परिणाम करू शकतात. आपत्तीमध्ये घरांचा
नाश,
पुरवठ्याच्या साधनांची हानी, रस्त्यांची पडझड
इत्यादी बाबी मानवी जीवनासाठी अत्यंत धोकादायक ठरू शकतात.
भूकंपाचे पुर्वानुमान :
भूकंप ही मोठी नैसर्गिक आपत्ती आहे. भूकंपाचे
पूर्वानुमान करता आले तर मोठी जीवीत व वित्तहानी टाळता येईल. या विचाराने अनेक
प्रगत देशामध्ये यावर संशोधन सुरू आहे. यातून मोठा विनाशकारी भूकंप होण्याच्या दहा
ते तीस तास अगोदर भूकंपाचे पूर्वसंकेत मिळतात व हे पूर्वसंकेत कोणताही माणूस
अनुभवू शकतो.
१. विहीरीतील पाणी पातळीत बदल होतात. त्यातील
रेडॉन वायूंचे प्रमाण वाढते.
२. भूकंपापूर्वी जमिनीखालचे, जमिनीचे व वातावरणाचे तापमान नेहमीपेक्षा जास्त
वाढते.
३. कोणत्याही कारणाशिवाय रक्तदाब, हदयरोग, डोकेदुखी, मानसिक वैचेनी इ. तणावजन्य रोगामध्ये वाढ होते.
४. रेडिओ व दुरचित्रवाणी लहरीच्या प्रक्षेपणात
व्यत्यय येतात.
५. विनाशी भूकंपाच्या आधी पक्षी, प्राणी, किटक
इ. कमालीचे बैचेन झाल्याचे आढळतात.
वरील अनुभवाच्या आधारावर भूकंपप्रवण
क्षेत्रामध्ये होणारे नुकसान कमी करता येऊ शकते.
भूकंपप्रवण क्षेत्रात व भूकंपावेळी
घ्यावयाची काळजी : (आपत्ती व्यवस्थापन)
१. भूकंप येण्यापूर्वी:
घरांची तपासणी: आपल्या घरातील बांधकाम मजबूत आहे का, याची वेळोवेळी तपासणी करा. विशेषत: जुन्या
इमारतींमध्ये आवश्यक दुरुस्ती करून घ्या.
सुरक्षित जागा निश्चित करा: घरात किंवा कार्यालयात भूकंप झाल्यास सुरक्षित लपण्याची जागा
निश्चित करा. टेबलखाली किंवा मजबूत कपाटाजवळ जागा सुरक्षित असू शकते.
आपत्कालीन योजना तयार करा: भूकंप झाल्यास काय करावे, याची योजना कुटुंबासोबत किंवा सहकर्मचाऱ्यांसोबत तयार करा.
आपत्कालीन किट तयार करा: भूकंप झाल्यास काही दिवस पुरेल एवढे पाणी, अन्न, औषधे, टॉर्च आणि बॅटरी आपल्या किटमध्ये ठेवा.
फर्निचर सुरक्षित करा: घरातील मोठे आणि जड फर्निचर भिंतीला बांधून ठेवा, जेणेकरून ते भूकंपामुळे पडणार नाही.
२. भूकंप चालू असताना:
शांत राहा: भूकंप जाणवल्यास घाबरू नका, शांत राहण्याचा प्रयत्न करा.
सुरक्षित जागी लपा: टेबलखाली किंवा मजबूत कपाटाजवळ लपून घ्या. डोके आणि मानेचे
संरक्षण करा.
खिडक्यांपासून दूर राहा: खिडक्यांच्या जवळ असल्यास त्यांपासून दूर राहा, कारण भूकंपामुळे काचा फुटू शकतात.
इमारतीतून बाहेर पडा: भूकंप तीव्र असल्यास आणि सुरक्षितपणे बाहेर पडणे शक्य असल्यास, इमारतीतून मोकळ्या जागी जा.
गाडी चालवत असल्यास: गाडी सुरक्षित ठिकाणी थांबवा आणि गाडीतच थांबा.
भूकंप होऊन गेल्यानंतर:
शांत राहा: भूकंपानंतर काही वेळ शांत राहा,
कारण आणखी धक्के येऊ शकतात.
घराची तपासणी करा: घरात परतण्यापूर्वी घराची आणि परिसराची तपासणी करा. कोणतेही
नुकसान झाले नसल्याची खात्री करा.
मदतीसाठी
तयार राहा: आपल्या
शेजाऱ्यांना आणि गरजूंना मदत करण्यासाठी तयार राहा.
अफवांवर विश्वास ठेवू नका: भूकंपानंतर अनेक अफवा पसरतात, त्यामुळे अधिकृत माहितीवरच विश्वास ठेवा.
भूकंपासारख्या नैसर्गिक आपत्तीचा सामना करण्यासाठी तयारी आणि
जागरूकता आवश्यक आहे. या माहितीचा वापर करून आपण स्वतःचे आणि आपल्या कुटुंबाचे
संरक्षण करू शकता.