प्रकरण २ भारतीय पर्यटन आणि केस स्टडीज

 SEC 02

पर्यटनाची मुलतत्वे II

२.१ भारतातील पर्यटन आणि भारतातील जागतिक वारसा स्थळे

भारत एक अत्यंत समृद्ध सांस्कृतिक, ऐतिहासिक, आणि नैतिक वारशाने भरलेले देश आहे, ज्यामुळे हे एक प्रमुख पर्यटन स्थळ बनले आहे. विविध प्रकारांच्या पर्यटनासाठी भारत प्रसिद्ध आहे—अर्थात धार्मिक पर्यटन, साहस पर्यटन, सांस्कृतिक पर्यटन, नैसर्गिक पर्यटन आणि ऐतिहासिक पर्यटन. भारताची भौगोलिक आणि सांस्कृतिक विविधता पर्यटकांना अनोख्या अनुभव देऊ शकते.

भारताच्या पर्यटनातील एक महत्त्वाचा भाग म्हणजे जागतिक वारसा स्थळे (World Heritage Sites), जी भारताच्या सांस्कृतिक आणि ऐतिहासिक महत्त्वाच्या स्थळांचा भाग आहेत. UNESCO द्वारा मान्यताप्राप्त ही स्थळे भारतातील अनमोल वारसा प्रदर्शित करतात.

भारतातील प्रमुख सांस्कृतिक वारसा स्थळे (Cultural World Heritage Sites in India)

भारताची संस्कृती, इतिहास, आणि वास्तुकला अत्यंत समृद्ध आणि विविधतापूर्ण आहे. भारताच्या सांस्कृतिक वारशाची ओळख त्याच्या विविध मंदिरां, किल्ल्यां, कोंदलेल्या इमारतीं, पुरातत्त्वीय स्थळां, समृद्ध कला आणि शिल्पकलेने आहे. UNESCO ने भारतातील असंख्य सांस्कृतिक स्थळांना जागतिक वारसा स्थळे म्हणून घोषित केले आहे. ही स्थळे केवळ ऐतिहासिक दृष्टिकोनातूनच नाही, तर त्या ठिकाणांच्या स्थापत्यशास्त्र, कला आणि संस्कृतीच्या दृष्टीने देखील अत्यंत महत्त्वाची आहेत.

1. ताज महल (Taj Mahal) – आग्रा, उत्तर प्रदेश

प्रकार: सांस्कृतिक

महत्त्व: ताज महल हे मुघल सम्राट शाहजहाँने त्याच्या पत्नी मुमताज महलच्या स्मरणार्थ बनवले. हे एक अत्यंत सुंदर सफेद संगमरवराचे स्मारक आहे.

विशेष: ताज महल ही भारतीय स्थापत्यकलेचे एक सर्वोत्तम उदाहरण आहे, ज्यात इस्लामी, फारसी, तुर्की आणि भारतीय शैलींचा सुंदर संगम आहे.

2. कुतुब मीनार (Qutub Minar) – दिल्ली

प्रकार: सांस्कृतिक

महत्त्व: कुतुब मीनार हा 73 मीटर उंच असून भारतातील सर्वात उंच मीनार आहे, जो सुलतान कुतुब-उद-दिन ऐबकने बांधला.

विशेष: कुतुब मीनाराच्या बांधकामात इन्शाही शैली आणि अरबी शिल्पकलेचे उत्कृष्ट उदाहरण दिसते. यामध्ये प्रसिद्ध कुतुब कंबल आणि अरबी लेखनांचा समावेश आहे.

3. आगरा किल्ला (Agra Fort) – आग्रा, उत्तर प्रदेश

प्रकार: सांस्कृतिक

महत्त्व: आगरा किल्ला मुघल सम्राट अकबरच्या कारकिर्दीत बांधला गेला आणि हा किल्ला मुघल स्थापत्यकलेचा उत्कृष्ट उदाहरण आहे.

विशेष: किल्ल्याच्या भव्य संरचनेमध्ये मुघल शैलीचे शिल्पकला आणि इमारतींचा समावेश आहे, तसेच येथे सुंदर बगीचे, मस्जिद आणि हवेली आहेत.

4. खजुराहो मंदिरे (Khajuraho Temples) – मध्य प्रदेश

प्रकार: सांस्कृतिक

महत्त्व: खजुराहो मंदिरे हे चंदेल राजवंशाच्या कालखंडातील आहेत आणि भारतातील सर्वात प्रसिद्ध स्थापत्यकला आणि शिल्पकलेचे उदाहरण म्हणून ओळखली जातात.

विशेष: खजुराहो मंदिरे त्यांच्या भित्तीवर कोरलेले लिंग, प्रेम आणि शारीरिक आकर्षण दाखवणारी शिल्पकलेसाठी प्रसिद्ध आहेत. येथे हिंदू आणि जैन मंदिरे आहेत.

5. एलोरा आणि अजंठा गुफा (Ajanta and Ellora Caves) – महाराष्ट्र

प्रकार: सांस्कृतिक

महत्त्व: अजंठा आणि एलोरा गुफा परिसर बौद्ध, हिंदू आणि जैन धर्माशी संबंधित गुफा मंदिरे आहेत.

विशेष: अजंठा गुफांमध्ये बौद्ध धर्माच्या मूर्तीकला, चित्रकला आणि शिल्पकलेचे सुंदर उदाहरण आहे. एलोरा गुफांमध्ये हिंदू, जैन आणि बौद्ध धर्मांची गुफा मंदिरे असून प्रत्येकाची स्थापत्यशास्त्र आणि कला विशेष आहे.

6. सांची स्तूप (Sanchi Stupa) – मध्य प्रदेश

प्रकार: सांस्कृतिक

महत्त्व: सांची स्तूप बौद्ध धर्माच्या धरोहरांमध्ये महत्त्वपूर्ण आहे, जो सम्राट अशोकाच्या काळात बांधला गेला.

विशेष: सांची स्तूपात बौद्ध धर्माच्या जीवनाशी संबंधित दृष्य शिल्पकलेचे सुंदर उदाहरण आहे.

7. फतेहपूर सिक्री (Fatehpur Sikri) – उत्तर प्रदेश

प्रकार: सांस्कृतिक

महत्त्व: सम्राट अकबरने 16 व्या शतकात बांधलेले एक भव्य शहर. यामध्ये मुघल स्थापत्यकलेचा उत्कृष्ट उदाहरण आहे.

विशेष: फतेहपूर सिक्री हे मुघल साम्राज्याच्या काळातील स्थापत्यशास्त्राचा एक अभूतपूर्व नमुना आहे, जिथे हिंदू आणि मुस्लिम स्थापत्यशास्त्राचे मिश्रण दिसून येते.

8. चोलेश्वर मंदीर (Chola Temples) – तामिळनाडू

प्रकार: सांस्कृतिक

महत्त्व: चोलेश्वर मंदीर तामिळनाडूच्या चोला साम्राज्याच्या स्थापत्य कलेचे उत्कृष्ट उदाहरण आहेत. येथील बृहदेश्वर मंदिर हे एक UNESCO जागतिक वारसा स्थळ आहे.

विशेष: या मंदीरांमध्ये हिंदू धर्माची विविध मूर्तीकला, स्थापत्यशास्त्र, आणि शिल्पकला दर्शवली जातात. बृहदेश्वर मंदिर किव्हा "राजराजेश्वर मंदिर" हा अत्यंत सुंदर आणि प्रचंड आहे.

9. रामनाथस्वामी मंदिर (Ramanathaswamy Temple) – रामेश्वरम, तामिळनाडू

प्रकार: सांस्कृतिक

महत्त्व: रामनाथस्वामी मंदिर हिंदू धर्मातील एक महत्त्वाचे तीर्थक्षेत्र आहे आणि हे अष्टमध्दे स्थानांतील एक आहे.

विशेष: मंदिराच्या शिल्पकलेत उत्कृष्ट दक्षिण भारतीय स्थापत्यशास्त्र आहे, आणि हे स्थान पवित्र आणि धार्मिक महत्वाचे आहे.

10. रानी की वाव (Rani Ki Vav) – पाटण, गुजरात

प्रकार: सांस्कृतिक

महत्त्व: रानी की वाव हे एक अत्यंत सुंदर शिडी आहे, जी पाटणमध्ये स्थित आहे. हे शिल्पकलेचे एक अद्वितीय उदाहरण आहे.

विशेष: या शिडीमध्ये इमारतीतील धार्मिक व ऐतिहासिक शिल्पकला, तसेच पाण्याचे कुंड, स्मारक आणि सुसज्ज नक्षीकाम दाखवले जातात.

11. हुमायूंचे थडगे (Humayun's Tomb) – दिल्ली

प्रकार: सांस्कृतिक

महत्त्व: हुमायूंचे मकबरे मुघल साम्राज्याच्या स्थापत्यशास्त्राचे अत्यंत महत्त्वाचे उदाहरण आहे.

विशेष: हुमायूंचे मकबरे त्याच्या भव्यता, स्थापत्यशास्त्र आणि बागांच्या अद्वितीय डिझाइनसाठी प्रसिद्ध आहे.

12. सांगरूर किल्ला (Qila Mubarak) – पटियाला, पंजाब

प्रकार: सांस्कृतिक

महत्त्व: किल्ला मबारक हे भारतीय स्थापत्यशास्त्राचे एक महत्त्वाचे उदाहरण आहे, जो मुगली साम्राज्याच्या किल्ल्यांशी संबंधित आहे.

विशेष: यामध्ये प्राचीन इमारती, हवेल्या, बगीच्यांचा समावेश आहे, आणि येथे ऐतिहासिक शिल्पकलेचे उत्कृष्ट उदाहरण दिसते.

भारतातील नैसर्गिक वारसा स्थळे (Natural World Heritage Sites in India)

भारत एक अत्यंत विविधतापूर्ण देश आहे, ज्यामध्ये निसर्गाच्या दृष्टीने खूप समृद्धता आहे. येथील नैसर्गिक वारसा स्थळे अत्यंत विविध प्रकारची असून ते पर्यावरणीय, जैवविविधतेने समृद्ध आहेत. UNESCO ने भारतामधील काही नैसर्गिक ठिकाणांना जागतिक वारसा स्थळे म्हणून घोषित केले आहे. यामध्ये नॅशनल पार्क्स, अभयारण्ये, डोंगर रांगा, वनोंपण, समुद्रकिनारे, आणि जंगले यांचा समावेश आहे.

भारतातील नैसर्गिक वारसा स्थळे ह्यांचा संरक्षण आणि संवर्धन अत्यंत महत्त्वाचा आहे, कारण ते जैवविविधतेला चालना देतात आणि पर्यावरणास रक्षण करतात.

भारतामधील प्रमुख नैसर्गिक वारसा स्थळे:

1. जिम कॉर्बेट राष्ट्रीय उद्यान (Jim Corbett National Park) – उत्तराखंड

प्रकार: नैसर्गिक

महत्त्व: जिम कॉर्बेट राष्ट्रीय उद्यान भारताचा पहिला राष्ट्रीय उद्यान आहे, जो 1936 मध्ये स्थापन केला गेला होता. हे पार्क बंगालच्या बाघांचा प्रमुख अधिवास म्हणून ओळखले जाते.

विशेष: येथे विविध प्रकारचे वन्यजीव आहेत, त्यात बाघ, अस्वल, हाथी, आणि विविध पक्षी समाविष्ट आहेत. जिम कॉर्बेटची जैवविविधता आणि साहस पर्यटनासाठी महत्त्वाचे स्थळ आहे.

2. सुंदरबन राष्ट्रीय उद्यान (Sundarbans National Park) – पश्चिम बंगाल

प्रकार: नैसर्गिक

महत्त्व: सुंदरबन डेल्टा हा आशियातील सर्वात मोठा मॅन्ग्रोव्ह वन आहे. हे ठिकाण बंगाल टायगर साठी प्रसिद्ध आहे, आणि इथून ताजे पाणी वाहणारे नद्या आणि जलमार्ग जातात.

विशेष: सुंदरबनमध्ये जगातील एकमेव मॅन्ग्रोव्ह जंगल आहे ज्यात बाघांचा वास आहे. येथे बगळ्या पक्ष्यांचे व सापांचे संरक्षण केलं जातं.

3. नंदा देवी आणि वॅली ऑफ फ्लॉवर्स राष्ट्रीय उद्यान (Nanda Devi and Valley of Flowers National Parks) – उत्तराखंड

प्रकार: नैसर्गिक

महत्त्व: नंदा देवी राष्ट्रीय उद्यान आणि वॅली ऑफ फ्लॉवर्स हे दोन्ही विश्वप्रसिद्ध पर्यावरणीय स्थळे आहेत. नंदा देवी एक महत्त्वपूर्ण हिमालयी शिखर आहे.

विशेष: वॅली ऑफ फ्लॉवर्स मध्ये विविध रंगांची सुंदर फुलांची खूप विविधता आहे आणि ते स्थानिक जैवविविधतेला पोषण देतात.

4. कांची किला आणि कांची वॉटरफॉल (Kanchendzonga National Park) – सिक्कीम

प्रकार: नैसर्गिक

महत्त्व: कांची किला हे सिक्कीम राज्यात स्थित असलेले एक प्रमुख नैसर्गिक धरोहर स्थळ आहे. हे वन्यजीव आणि स्थानिक वाइल्डलाइफ साठी महत्त्वपूर्ण आहे.

विशेष: कांची किला हे हिमालयातील एक प्रसिद्ध शिखर आहे, आणि येथे स्थानिक जैवविविधतेचे मोठे प्रमाण आहे. हे ठिकाण पर्यटकांसाठी चांगले ट्रेकिंग स्थळ आहे.

5. निलगिरी बायोस्फियर रिझर्व्ह (Nilgiri Biosphere Reserve) – तमिळनाडू, कर्नाटका, केरळ

प्रकार: नैसर्गिक

महत्त्व: निलगिरी बायोस्फियर रिझर्व्ह हे भारतातील एक महत्त्वपूर्ण जैवविविधतेचे स्थळ आहे. या रिझर्व्हमध्ये राष्ट्रीय उद्याने, वन्यजीव अभयारण्ये आणि बायोस्फियर रिझर्व्ह यांचा समावेश आहे.

विशेष: निलगिरी रिझर्व्हमध्ये आपला वेगळा जैवविविधता आहे आणि भारतातील दोन प्रमुख वाघांची प्रजाती आणि गोरिल्लाचे अधिवास देखील येथे आहेत.

6. कझीरंगा राष्ट्रीय उद्यान (Kaziranga National Park) – आसाम

प्रकार: नैसर्गिक

महत्त्व: कझीरंगा राष्ट्रीय उद्यान हे एक-शिंगाच्या गेंड्याचे अधिवास आहे. या उद्यानात एक हजारपेक्षा जास्त गेंड्यांची संख्या आहे.

विशेष: कझीरंगामध्ये विविध पक्षी, भालू, आणि बरेच इतर वन्यजीव आढळतात. तसेच, येथे विविध प्रकारच्या आर्द्रभूमी, नदी आणि जंगलांचा एक अद्भुत संगम आहे.

7. संपूर्ण घाटी राष्ट्रीय उद्यान (Western Ghats) – महाराष्ट्र, कर्नाटका, गोवा, केरळ, तामिळनाडू

प्रकार: नैसर्गिक

महत्त्व: पश्चिम घाट हे एक अत्यंत महत्त्वपूर्ण जैवविविधता हॉटस्पॉट आहे. येथे अत्यंत दुर्लभ आणि विविध वनस्पती आणि प्राणी आढळतात.

विशेष: पश्चिम घाटमध्ये विविध प्रकारच्या जंगली प्राण्यांचे संरक्षण केले जाते आणि हे विविध जैवविविधता संरक्षित करण्याचे महत्त्वपूर्ण केंद्र आहे. येथे ट्रेकिंग, पक्षी निरीक्षण, आणि निसर्ग प्रेमींसाठी विविध पर्यटनाचे पर्याय आहेत.

8. हिमालय राष्ट्रीय उद्यान (Himalayan National Park) – हिमाचल प्रदेश

प्रकार: नैसर्गिक

महत्त्व: हिमालय राष्ट्रीय उद्यान हे हिमाचल प्रदेशातील एक महत्त्वपूर्ण नैसर्गिक स्थळ आहे. येथे विविध शिखरे, नदया, आणि बर्फाच्छादित क्षेत्र आहेत.

विशेष: हिमालयातील जंगल, झाडे, व वन्यजीवांसह ही जागा पर्यावरणीय दृष्टिकोनातून खूप महत्त्वाची आहे. येथे हत्ती, गॉर, आणि बरेच इतर प्राणी व पक्षी आढळतात.

9. डोलोमाइट पर्वत (The Dolomites) – जम्मू आणि कश्मीर

प्रकार: नैसर्गिक

महत्त्व: डोलोमाइट पर्वत हे हिमालय रांगेतील एक सुंदर पर्वतीय क्षेत्र आहे.

विशेष: डोलोमाइट्समध्ये ट्रेकिंग, पर्वतारोहण, आणि साहस पर्यटनाची सर्वोत्तम सोय आहे. याशिवाय येथे अद्भुत पर्वतशिखरांची विविधता आहे.

10. सागर बेट (The Andaman and Nicobar Islands) – अंडमान आणि निकोबार द्वीपसमूह

प्रकार: नैसर्गिक

महत्त्व: अंडमान आणि निकोबार द्वीपसमूहात असलेल्या सागर बेटांचा जैवविविधतेत खूप महत्त्व आहे.

विशेष: अंडमान द्वीपसमूहातील पाण्याच्या उपसरणीमध्ये रंगीबेरंगी कोरल रीफ्स आणि विविध जलजीवांचा अधिवास आहे. हे एक अत्यंत सुंदर समुद्रकिनारा आहे

2.2 भारतीय पर्यटन क्षेत्रातील पायाभूत सुविधा विकास (Infrastructure Development in Indian Tourism)

भारतीय पर्यटन क्षेत्रातील पायाभूत सुविधांचा विकास म्हणजे, पर्यटकीय अनुभव सुधारण्यासाठी आवश्यक असलेल्या विविध सुविधा आणि संरचनांचा विस्तार आणि उन्नती. पर्यटन क्षेत्राच्या समृद्धीला चालना देण्यासाठी, वाहतूक, निवास व्यवस्था, सार्वजनिक सुविधा, स्मार्ट सिटी आणि इतर पायाभूत सुविधांचा विकास अत्यंत महत्त्वाचा आहे. भारताच्या पर्यटन क्षेत्रातील विकासासाठी सरकार, खासगी क्षेत्र आणि स्थानिक प्रशासन यांचे सहकार्य आवश्यक आहे. विविध योजनांद्वारे भारतातील पर्यटन पायाभूत सुविधा मोठ्या प्रमाणात सुधारित होत आहेत.

भारतीय पर्यटन क्षेत्रातील पायाभूत सुविधांचा विकास:

1. वाहतूक आणि परिवहन सुविधा (Transportation Infrastructure):

भारतातील पर्यटन क्षेत्राचा गतीने विकास होण्यासाठी एक मजबूत आणि कार्यक्षम वाहतूक व्यवस्था आवश्यक आहे. या अंतर्गत, रस्ते, रेल्वे, हवाई आणि जलमार्गांच्या विकासावर भर दिला जात आहे.

रस्ते जाळे (Road Networks):

भारत सरकारने राष्ट्रीय महामार्ग विकास योजना (NHDP) सुरू केली आहे, ज्यामुळे देशभरातील प्रमुख पर्यटन स्थळे एकमेकांशी जोडली जात आहेत. अलीकडील प्रकल्पांमध्ये आग्रा-लखनऊ एक्सप्रेसवे, गंगा एक्सप्रेसवे आणि पूर्व पश्चिम कॉरिडॉर सारख्या मोठ्या प्रकल्पांचा समावेश आहे. यामुळे पर्यटकांना प्रवास करताना सोयीस्कर आणि सुरक्षित रस्ते उपलब्ध होतात.

रेल्वे (Railways):

भारतीय रेल्वे नेटवर्क जगातील सर्वात मोठ्या रेल्वे नेटवर्कपैकी एक आहे. तेज गती रेल्वे (Bullet Train) आणि राजधानी एक्सप्रेससारख्या विशेष ट्रेन सेवा प्रवाशांच्या अनुभवात सुधारणा घडवतात. रेल्वे मंत्रालय आणि भारतीय रेल्वे पर्यटन विकास निगम (IRCTC) यांद्वारे पर्यटन स्थळे जोडण्यासाठी विविध उपाययोजना सुरू आहेत.

हवाई वाहतूक (Air Transport):

भारतातील हवाई वाहतूक क्षेत्र देखील वेगाने वाढत आहे. सरकारने उड्डाण योजना (UDAN) सुरू केली आहे, ज्यामुळे किमतीत कमी आणि गुळगुळीत हवाई प्रवास शक्य झाला आहे. भारतातील प्रमुख पर्यटन केंद्रांना आंतरराष्ट्रीय आणि राष्ट्रीय विमानतळ जोडले जात आहेत. मुंबई, दिल्ली, बंगलोर, चेन्नई, गोवा इत्यादी शहरांमध्ये अत्याधुनिक विमानतळ विकसित केले गेले आहेत.

जलमार्ग (Waterways):

भारतात जलमार्गांचा वापर वाढवण्यासाठी प्रधानमंत्री जलमार्ग योजना सुरू केली गेली आहे. यामुळे समुद्र मार्गे क्रूझ पर्यटन, गंगा नदीवर रिव्हर क्रूझ, तसेच जंगले आणि डोंगर रांगा अनुभवण्यासाठी जलमार्ग सुविधांचा उपयोग वाढेल.

2. निवास व्यवस्था (Accommodation Infrastructure):

पर्यटन स्थळांवर पर्यटकांसाठी निवासाची सोय देखील अत्यंत महत्त्वाची आहे. भारतातील अनेक पर्यटन स्थळांवर हॉटेल्स, रिसॉर्ट्स, होमस्टे, गेस्ट हाऊस आणि सुविधायुक्त लॉज विकसित केले जात आहेत.

नवीन हॉटेल्स आणि रिसॉर्ट्स (New Hotels and Resorts):

भारतीय सरकारने स्वदेशी पर्यटन वाढवण्यासाठी 5 स्टार, 4 स्टार आणि बजेट हॉटेल्स च्या दर्जाला प्रमाणित करण्यासाठी 'होस्पिटॅलिटी' उद्योगाचे' समृद्धीकरण केले आहे. नवीन हॉटेल्स आणि रिसॉर्ट्सची क्षमता वाढवण्यासाठी विकास प्रकल्प सुरू केले जात आहेत.

होमस्टे व ग्रामीण पर्यटन (Homestays and Rural Tourism):

ग्रामीण पर्यटन (Agro-Tourism) किव्हा होमस्टे पर्यटन हा भारतीय पर्यटन क्षेत्रातील एक महत्त्वाचा ट्रेंड बनत आहे. सरकार आणि खासगी क्षेत्र यांच्यातून ग्रामीण भागातील पर्यटन स्थळांवर आकर्षक आणि सोयीस्कर निवासाची सुविधासुद्धा निर्माण केली जात आहे.

3. स्मार्ट सिटी आणि डिजिटल पर्यटन (Smart Cities and Digital Tourism):

स्मार्ट सिटी योजनेंतर्गत, भारतात पर्यटन स्थळांवर डिजिटल उपायांचा वापर वाढवण्यात आला आहे. यामुळे पर्यटकांना अधिक सोयीचे आणि डिजिटल मार्गदर्शन मिळते.

स्मार्ट सिटी योजना (Smart Cities Project):

सरकारने विविध शहरांमध्ये स्मार्ट सिटी विकसित करण्याची योजना सुरू केली आहे. यामध्ये स्मार्ट पार्किंग, स्मार्ट ट्रान्सपोर्ट व्यवस्था, आणि दूरदर्शन प्रणाली यांचा समावेश आहे. या प्रकल्पांद्वारे शहरांमधील रहदारीची स्थिती, पार्किंग, आणि अन्न सुरक्षा सुधारता येईल.

डिजिटल पर्यटन (Digital Tourism):

भारत सरकारने पर्यटन स्थळांसाठी डिजिटल माहिती प्रणाली लागू केली आहे. यामध्ये पर्यटन अॅप्स, स्मार्टफोन आधारित पर्यटक मार्गदर्शक आणि ऑनलाइन बुकिंग सिस्टम समाविष्ट आहेत. यामुळे पर्यटकांना सोयीस्करपणे माहिती मिळू शकते आणि त्यांचे अनुभव सुधारतात.

4. सार्वजनिक सुविधा आणि इन्फ्रास्ट्रक्चर (Public Facilities and Infrastructure):

पर्यटन स्थळांवर आवश्यक असलेल्या सार्वजनिक सुविधांचा विकास करणे अत्यंत महत्त्वाचे आहे. यामध्ये वॉशरूम, पाणी पुरवठा, स्वच्छता सुविधा, इत्यादींचा समावेश होतो.

स्वच्छता आणि सॅनिटेशन (Cleanliness and Sanitation):

सरकारने स्वच्छ भारत अभियान अंतर्गत पर्यटन स्थळांवर स्वच्छतेला प्राधान्य दिले आहे. विशेषत: प्रमुख धार्मिक स्थळांवर स्वच्छता राखण्यासाठी उपाययोजना सुरू आहेत.

सार्वजनिक पाणी पुरवठा आणि वॉशरूम्स (Public Water Supply and Toilets):

पर्यटन स्थळांवर पाणी पुरवठा व्यवस्था आणि सार्वजनिक वॉशरूम्सची संख्या वाढवण्यात येत आहे.

5. सुरक्षा आणि सुविधांचे व्यवस्थापन (Security and Facility Management):

पोलिस आणि सुरक्षा व्यवस्था (Police and Security Systems):
प्रमुख पर्यटन स्थळांवर सुरक्षा व्यवस्थेचे प्रमाण सुधारण्यावर भर दिला जात आहे. तसेच, महिला सुरक्षा आणि विवाहित पर्यटकांसाठी उपाययोजना यावर विशेष लक्ष दिले जात आहे.

पर्यटक माहिती केंद्र (Tourist Information Centers):

प्रत्येक प्रमुख पर्यटन स्थळावर पर्यटक माहिती केंद्रांची स्थापना केली जात आहे, जिथे पर्यटकांना स्थानिक माहिती, बुकिंग, आणि विविध प्रकारच्या सेवा मिळू शकतात.

6. पर्यटन स्थळांचा सुधारित आणि व्यवस्थित विकास (Proper and Organized Development of Tourist Destinations):

पर्यटन स्थळांवर पर्यटकांना आकर्षित करणारे विविध कार्यक्रम, प्रदर्शने, इवेंट्स, आणि इतर पर्यटन उत्पादने विकसित केली जात आहेत.

इको-पर्यटन (Eco-tourism):

भारतात विविध इको-पर्यटन स्थळांवर सुविधांचा विस्तार केला जात आहे. तसेच, नैसर्गिक ठिकाणांची सुरक्षितता सुनिश्चित करण्यासाठी पर्यावरणीय दृष्टीने विकास प्रकल्प राबवले जात आहेत.

धार्मिक पर्यटन (Religious Tourism):

प्रमुख धार्मिक स्थळांवर आवश्यक सुविधा आणि सुविधा उपलब्ध करून देण्यात येत आहेत. यामध्ये मनमोहक स्थळांचे संरक्षण, स्मारकांचे पुर्नर्निर्माण, आणि धार्मिक सेवांचा विस्तार केला जात आहे.

भारताच्या पर्यटन क्षेत्रातील पायाभूत सुविधांचा विकास हा एक समग्र आणि महत्वाकांक्षी प्रक्रिया आहे. या विकासासाठी रस्त्यांचा विस्तार, हवाई वाहतूक सुधारणा, डिजिटल उपाय, पर्यावरणपूरक उपाययोजना, आणि सार्वजनिक सुविधांचा विकास यांचा समावेश आहे. सरकार, स्थानिक प्रशासन, आणि खासगी क्षेत्र यांचे समन्वय आवश्यक आहे. पायाभूत सुविधांचा विस्तार केल्यामुळे भारतात आंतरराष्ट्रीय पर्यटकांची संख्या वाढेल, आर्थिक विकास होईल, आणि सामाजिक संप्रेषण साधले जाईल.

भारतातील पर्यटन क्षेत्रातील पायाभूत सुविधांसमोरील आव्हाने (Challenges in Infrastructure Development in Indian Tourism)

भारतातील पर्यटन क्षेत्राला विविध प्रकारच्या पायाभूत सुविधा आवश्यक आहेत, ज्यात रस्ते, हॉटेल्स, वाहतूक सेवा, माहिती केंद्रे, सुरक्षा, आणि सार्वजनिक सुविधा यांचा समावेश आहे. तथापि, पर्यटन क्षेत्रात यशस्वीपणे पायाभूत सुविधांचा विकास करणे अनेक आव्हानांसोबत येते. भारतात पर्यटनासाठी आवश्यक असलेल्या पायाभूत सुविधांचा विकास अद्याप वेगाने होऊ शकलेला नाही. त्यामध्ये सुधारणा करणं आणि त्या समस्यांचा समादान करणं महत्त्वाचे आहे.

भारतातील पर्यटन क्षेत्रातील पायाभूत सुविधांसमोरील आव्हाने:

1. अल्पविकसित रस्ते आणि खराब वाहतूक व्यवस्था (Underdeveloped Roads and Poor Transportation):

काही प्रमुख पर्यटन स्थळांपर्यंत पोहोचण्यासाठी रस्ते वाया गेलेले आहेत, विशेषत: ग्रामीण आणि दुर्गम भागात. भारतातील रस्त्यांची परिस्थिती अत्यंत वाईट आहे, विशेषतः ज्याठिकाणी पर्यटकांना जाऊ इच्छित असतात.

गर्दी आणि वाहतूक कोंडी: मोठ्या शहरांमध्ये आणि पर्यटन स्थळांवर वाहतूक कोंडी (traffic congestion) एक सामान्य समस्या आहे. विशेषत: दिल्ली, मुंबई, बंगलोर इत्यादी शहरांमध्ये पर्यटकांच्या संख्येत वाढ झाल्यामुळे वाहतूक व्यवस्थेवर ताण येतो.

रेल्वे आणि हवाई वाहतूक: भारतीय रेल्वे नेटवर्क जरी विशाल असले तरी, त्यामध्ये आरामदायक आणि सोयीस्कर प्रवासासाठी पायाभूत सुविधांची कमतरता आहे. ट्रेन आणि विमान सेवा वधारत असली तरी, त्यात व्यवस्थापनाच्या कमतरतेमुळे पर्यटकांना काही अडचणी येतात.

2. हॉटेल्स आणि निवास सुविधा (Hotels and Accommodation Facilities):

हॉटेल्स आणि रिसॉर्ट्सची अपर्याप्त संख्या: पर्यटन स्थळांवर हॉटेल्स, रिसॉर्ट्स आणि गेस्ट हाऊस यांचा ताण आहे. विशेषतः सर्वोच्च दर्जाचे हॉटेल्स फक्त प्रमुख शहरांमध्येच उपलब्ध आहेत, जे दूरदराजच्या पर्यटक स्थळांसाठी कमी आहेत.

उच्च किमती: प्रसिद्ध पर्यटन स्थळांवर हॉटेल्स आणि निवास सुविधांच्या किमतींमध्ये अत्यधिक वाढ होत आहे, जे मध्यमवर्गीय पर्यटकांना परवडत नाही.

नवीन हॉटेल्सची कमतरता: फार काही नवे आणि आदर्श हॉटेल्स आणि निवास व्यवस्था ग्रामीण भागात कमी दिसतात, आणि त्या भागांमध्ये ग्रामीण पर्यटन (agro-tourism) किंवा होमस्टे या पर्यायांची संख्या कमी आहे.

3. स्वच्छता आणि सार्वजनिक सुविधा (Cleanliness and Public Facilities):

स्वच्छता अभाव: भारतातील अनेक प्रसिद्ध पर्यटन स्थळांवर स्वच्छतेची मोठी समस्या आहे. पर्यटकांसाठी उपलब्ध असलेल्या वॉशरूम्स, कचरा व्यवस्थापन, आणि सांडपाणी प्रणाली सुधारणे आवश्यक आहे.

पाण्याची आणि स्वच्छतेची सुविधा: सार्वजनिक वॉशरूम्स, पाणी पुरवठा, आणि पार्किंग सुविधा अनेक ठिकाणी अद्याप पुरेशा प्रमाणात नाहीत, ज्यामुळे पर्यटकांना असुविधा होऊ शकते.

द्रुत सेवा आणि जनसंपर्क: अनेक पर्यटन स्थळांवर, पर्यटकांसाठी सोयीसुविधांचा अभाव आहे, जसे की माहिती केंद्रे, प्राथमिक आरोग्य सेवा, आणि आपत्कालीन सुविधा.

4. सुरक्षा आणि सुरक्षा व्यवस्थेची कमतरता (Security and Safety Deficiencies):

सुरक्षेची समस्या: पर्यटन स्थळांवर सुरक्षा व्यवस्थेचा अभाव आहे, जो खासकरून महिला पर्यटक आणि विदेशी पर्यटकांसाठी समस्या निर्माण करतो. पोलिस बंदोबस्त आणि सुरक्षा यंत्रणा काही ठिकाणी पुरेशी कार्यक्षम नाहीत.

अपराधी क्रिया: लोकप्रिय पर्यटन स्थळांवर लूटमार, पॉकेटमार, आणि इतर प्रकारच्या गुन्ह्यांमध्ये वाढ होऊ शकते. यामुळे पर्यटकांच्या अनुभवावर नकारात्मक प्रभाव पडतो.

5. सांस्कृतिक आणि पर्यावरणीय संतुलनाचा अभाव (Lack of Cultural and Environmental Balance):

अत्यधिक पर्यटनामुळे पर्यावरणीय हानी: भारतातील अनेक लोकप्रिय पर्यटन स्थळांवर पर्यावरणीय शोषण सुरू आहे. उदाहरणार्थ, हिमालयन क्षेत्रात, सागरी किनारे किंवा वन्यजीव अभयारण्यांमध्ये पर्यावरणीय रक्षणाच्या दृष्टीने कमी उपाययोजना आहेत.

संस्कृती आणि परंपरेचे नुकसान: पर्यटन स्थळांवर सांस्कृतिक व्यवस्थापनाचे कमी प्रमाण आणि परंपरेच्या संवर्धनाची कमी लक्षात घेतलेली स्थिती आहे. त्यामध्ये स्थानीय संस्कृतीचे विकृत होणे किंवा पर्यावरणाच्या संदर्भात भ्रष्टाचार देखील दिसून येत आहे.

6. अवकळा आणि दूरदराजच्या ठिकाणांवर सुविधांची अनुपलब्धता (Lack of Facilities in Remote Areas):

दुरावस्था असलेले पर्यटन स्थळे: भारतात काही दूरदराज आणि दुर्गम पर्यटन स्थळे आहेत जिथे आवश्यक पायाभूत सुविधा कमी आहेत. यामध्ये रस्त्यांची अवस्था, संचार साधने आणि स्वच्छता सुविधा अनियंत्रित आहेत.

फायनान्शियल आणि प्रशासनिक मुद्दे: काही क्षेत्रांमध्ये पर्यटन सुविधांच्या विकासासाठी आवश्यक निधी आणि प्रशासनिक अडचणी आहेत. स्थल प्रशासन, नियोजन, आणि अंमलबजावणी मध्ये एकसूत्री धोरणांचा अभाव दिसतो.

7. नवीन पर्यटन स्थळांचा विकास आणि जागतिक स्पर्धा (Development of New Destinations and Global Competition):

नवीन पर्यटन स्थळांचा विकास: भारतामध्ये नवीन पर्यटन स्थळांचे योग्य आणि सुसंगत विकास खूप महत्त्वाचे आहे. तथापि, काही पिढी जुनी पर्यटन स्थळे चांगली ओळखले जात असली तरी, नव्या स्थळांचा शोध घेण्याचे काम मंद आहे.

जागतिक स्पर्धा: आंतरराष्ट्रीय बाजारामध्ये भारताला आशियाई देशांची, विशेषत: चीन, थायलंड, श्रीलंका, आणि बाली यासारख्या देशांशी स्पर्धा करावी लागते. यामुळे भारताच्या पर्यटन स्थळांना आकर्षित करणाऱ्या पायाभूत सुविधांचा कमी विकास होतो.

8. दोषपूर्ण व्यवस्थापन आणि धोरण (Poor Management and Policy):

पायाभूत सुविधांच्या विकासावर स्पष्ट धोरणाचा अभाव: भारतात पर्यटन धोरणामध्ये गोंधळ आणि व्यवस्थित नियोजनाचा अभाव आहे. पर्यटन स्थळांवरील व्यवस्थापन आणि पालन-पोषण मध्ये चुकलेले धोरण आणि अद्ययावत निर्णय घेतले जात नाहीत.

सार्वजनिक-खाजगी भागीदारी (PPP) आणि पर्यटन धोरण: पर्यावरणीय आणि सामाजिक शाश्वततेला समाविष्ट करणारे एक परिपूर्ण धोरण व त्यावर आधारलेल्या योजना अभाव आहेत. PPP (Public-Private Partnership) प्रणालीची अंमलबजावणी देखील अनेक प्रकल्पांमध्ये हुकली आहे.

भारतातील पर्यटन क्षेत्राच्या पायाभूत सुविधांमध्ये झालेल्या प्रगतीसंबंधी आणखी काम करण्याची आवश्यकता आहे. पायाभूत सुविधांचा विकास करताना, सुरक्षा, स्वच्छता, वाहतूक, निवास सुविधा, संस्कृतीचे संवर्धन, पर्यावरणाचे रक्षण यावर लक्ष देणे महत्त्वाचे आहे. यासाठी सरकारी आणि खाजगी क्षेत्रातील सहकार्य, संवेदनशील धोरणे, आणि पुन्हा नव्याने विचार करणे हे आवश्यक आहे.

 

 

2.3 हिमालयन पर्यटनाचे केस स्टडीज (Case Studies of Himalayan Tourism)

हिमालयन क्षेत्र, ज्यात भारत, नेपाळ, भूतान आणि तिबेट समाविष्ट आहेत, या ठिकाणी पर्यावरणीय, सांस्कृतिक आणि साहसी पर्यटनासाठी विविध संधी उपलब्ध आहेत. हिमालयन पर्यटनाच्या केस स्टडीजमुळे या क्षेत्रातल्या विविध समस्या, प्रगती, आणि त्यांना दिलेली उत्तरं अधिक स्पष्टपणे समजून येतात. या केस स्टडीजमध्ये, हिमालयन पर्यटनाच्या विविध पैलूंवर चर्चा केली आहे, जसे की पर्यावरणीय प्रभाव, सांस्कृतिक संरक्षण, स्थानिक समुदायांचा सहभाग आणि पर्यटन व्यवस्थापन.

हिमालयन केस स्टडी १: मनाली - पर्यटन विकास आणि व्यवस्थापन

स्थान:

मनाली, हिमाचल प्रदेश

पृष्ठभूमी:

मनाली हे एक प्रसिद्ध पर्यटन केंद्र आहे, जे साहसी पर्यटनासाठी आणि नैसर्गिक सौंदर्यासाठी ओळखले जाते. येथे अनेक पर्यटक हिवाळ्यात बर्फबारी पाहण्यासाठी आणि गडचिरोली रोड, रोहतांग पास, आणि सोलांग व्हॅली सारख्या स्थळांचा आनंद घेतात. मनालीतले पर्यटन मुख्यत: साहसी क्रियाकलाप (स्कीइंग, ट्रेकिंग, हॉट एअर बलूनिंग) आणि निसर्ग सौंदर्याभोवती केंद्रित आहे.

प्रमुख मुद्दे:

जातीवाचक हॉटेल्स व प्रदूषण: मनालीमध्ये अत्यधिक पर्यटकांच्या आगमनामुळे अपव्यवस्थापन आणि प्रदूषणाची समस्या निर्माण झाली आहे. अनेक हॉटेल्स आणि दुकाने स्थळाच्या नैसर्गिक सौंदर्याचा विपर्यास करतात.

समान्य जनता आणि पर्यटनावर परिणाम: पर्यटनामुळे स्थानिकांचे जीवनशैली आणि संस्कृतीवर काही प्रमाणात परिणाम झाला आहे.

उपाय:

1.     स्मार्ट पर्यटन व्यवस्थापन (Smart Tourism Management): सरकारी आणि स्थानिक प्राधिकरणांनी पर्यटन व्यवस्थापनावर जास्त लक्ष केंद्रित केले आहे. रोहतांग पास व इतर प्रमुख स्थळांवर प्रवेश नियंत्रण आणि प्रदूषण नियंत्रण यांवर उपाययोजना करण्यात आल्या आहेत.

2.     सततता प्रकल्प (Sustainability Projects): मनालीत पर्यावरणाच्या संरक्षणासाठी व पर्यावरणीय शिक्षणाच्या प्रसारासाठी स्थानिक समुदायांसोबत कार्यरत असलेल्या अनेक प्रकल्पांची स्थापना केली आहे.

हिमालयन केस स्टडी २: कश्मीर - धार्मिक आणि साहसी पर्यटन

स्थान:

कश्मीर घाटी, जम्मू आणि कश्मीर

पृष्ठभूमी:

कश्मीर घाटी, ज्याला "भारताचा स्वर्ग" म्हटले जाते, तेथील सुंदर डोंगररांगा, बर्फाळ वातावरण आणि ऐतिहासिक स्थळांमुळे एक लोकप्रिय पर्यटन केंद्र बनले आहे. येथे धार्मिक पर्यटन, हिवाळी पर्यटन आणि साहसी पर्यटन या क्षेत्रांमध्ये वाढ झाली आहे. आधिकारिक सरकारी योजनांसह कश्मीरमध्ये पर्यटनामुळे स्थानिक अर्थव्यवस्थेला चालना मिळाली आहे.

प्रमुख मुद्दे:

राजकीय आणि सुरक्षा परिस्थिती: कश्मीरच्या पर्यटनाला सुरक्षा समस्या आणि राजकीय अस्थिरतेमुळे वेळोवेळी परिणाम होतो. शस्त्रसंचालन व संघर्षाच्या परिस्थितीमुळे पर्यटक कमी आले आहेत.

पर्यावरणीय परिणाम: कश्मीरमध्ये हिमनदी आणि पर्यावरणीय अस्थिरतेमुळे पर्यावरणीय नुकसान होत आहे.

उपाय:

1.     पर्यावरणीय संरक्षण योजना: कश्मीर मध्ये हिमनदी संरक्षण, पाणी व्यवस्थापन आणि प्रदूषण कमी करण्याचे उपाय यांवर काम करण्यात आले आहे.

2.     स्थानीय समुदायांचा सहभाग: स्थानिक रहिवाशांना पर्यटन मार्गदर्शक म्हणून प्रशिक्षीत करणे, त्यांना हॉटेल उद्योगात आणि साहसी खेळांमध्ये सामील करणे.

हिमालयन केस स्टडी ३: उत्तराखंड - तीर्थक्षेत्र आणि साहसी पर्यटन

स्थान:

उत्तराखंड, भारत

पृष्ठभूमी:

उत्तराखंडमध्ये अनेक धार्मिक तीर्थक्षेत्र आहेत ज्यात हरिद्वार, ऋषिकेश, केदारनाथ, बद्रीनाथ, आणि गंगोत्री यांचा समावेश आहे. तसेच, हिमालयाच्या दऱ्यांमधून ट्रेकिंग आणि साहसी खेळ करण्याचे पर्यटकांना मोठे आकर्षण आहे. उत्तराखंड मध्ये धार्मिक आणि साहसी पर्यटन यांचा संगम आहे.

प्रमुख मुद्दे:

पर्यावरणीय आणि सामाजिक संकट: हिमालयाच्या शिखरांवर असलेल्या तीर्थक्षेत्रांमध्ये अत्यधिक पर्यटक येतात. यामुळे अपव्यवस्थापन, जंगलांची अतिक्रमण आणि नद्या प्रदूषित होण्याच्या समस्या निर्माण होतात.

अत्यधिक ट्रेकींग व इन्फ्रास्ट्रक्चर ताण: साहसी पर्यटनाच्या मागणीने स्थानिक प्रशासनावर दबाव वाढवला आहे. ट्रेकिंग मार्गांची निगा राखण्यासाठी साधनांची कमतरता आहे.

उपाय:

1.     ट्रेकिंग मार्गांची सुधारणा: साहसी पर्यटनासाठी उत्तम मार्गदर्शक व्यवस्थापन, तसेच ट्रेकिंग मार्गांची रचना व संरक्षण यावर कार्य केले आहे.

2.     धार्मिक पर्यटन व्यवस्थापन: तीर्थक्षेत्रांसाठी धार्मिक पर्यटन प्रणाली तयार करण्यात आली आहे. त्यात रस्ते, रुग्णालये, आणि इतर सार्वजनिक सुविधा सुधारण्याचे उद्दिष्ट आहे.

3.     स्थानीय रोजगार: पर्यटकांसोबत स्थानिक समुदायाच्या रोजगाराच्या संधी वाढविण्यावर जोर देण्यात आले आहे.

हिमालयन केस स्टडी ४: लेह-लडाख - साहसी पर्यटन आणि सांस्कृतिक संवर्धन

स्थान:

लेह-लडाख, जम्मू आणि कश्मीर

पृष्ठभूमी:

लडाख हे एक लोकप्रिय साहसी पर्यटन ठिकाण आहे, जे ट्रेकिंग, मोटरसायकल ट्रिप्स आणि रिव्हर राफ्टिंगसाठी प्रसिद्ध आहे. लेह, सांस्कृतिक दृष्टीने महत्त्वाचे असलेले एक स्थळ आहे, जिथे बौद्ध धर्म आणि तिबेटी संस्कृती यांचे मोठे स्थान आहे.

प्रमुख मुद्दे:

सांस्कृतिक संवर्धनाचा अभाव: पर्यटनामुळे स्थानिक संस्कृतीवर दबाव येतो आहे. पाश्चात्य जीवनशैली आणि कटींग वॉर्डन सिस्टममुळे तिथल्या पारंपरिक जीवनशैलीवर परिणाम होत आहे.

इन्फ्रास्ट्रक्चरचा अभाव: लेह-लडाखमध्ये असलेल्या दूरदराजच्या भागांमध्ये पायाभूत सुविधांचा अभाव आहे. विशेषतः स्मार्ट फोन नेटवर्क, सार्वजनिक वाहतूक सुविधा, आणि आरोग्य सुविधा पुरेशा प्रमाणात नाहीत.

उपाय:

1.     सांस्कृतिक संवर्धन: स्थानिक आदिवासी आणि बौद्ध धर्माच्या सांस्कृतिक कार्यक्रमांना प्रोत्साहन देण्यासाठी सरकारने प्रकल्प सुरू केले आहेत.

2.     इन्फ्रास्ट्रक्चर सुधारणा: लेह-लडाखमध्ये रेल्वे आणि हवाई वाहतूक सुधारण्यात येत आहे. तसेच, मध्यम दर्जाच्या हॉटेल्स आणि पाणी व्यवस्थापन प्रणाली सुधारणेसाठी काम केले जात आहे.

हिमालयन पर्यटन क्षेत्रात अनेक आव्हाने आहेत, ज्या पर्यावरणीय, सांस्कृतिक आणि सामाजिक असू शकतात. स्थानिक समुदायांचा विकास, पर्यटन व्यवस्थापनाच्या सुधारणा, आणि पर्यावरणाची रक्षणा ही काही महत्त्वाची गोष्टी आहेत ज्या हिमालयन पर्यटनाच्या समृद्धी आणि टिकावासाठी अत्यंत महत्त्वपूर्ण आहेत.

2.3.2 भारतामधील वाळवंटी पर्यटन: केस स्टडीज (Case Studies of Desert Tourism in India)

भारतामध्ये वाळवंटी पर्यटन एक अत्यंत आकर्षक आणि वाढत चाललेला पर्यटकांचा भाग आहे. वाळवंट क्षेत्रातील पर्यटन अनुभव खास असतो, कारण तेथे असलेल्या प्राक्तिक सौंदर्याचे, सांस्कृतिक विविधतेचे आणि साहसी क्रियाकलापांचे संयोग पर्यटकांसाठी एक अद्वितीय अनुभव निर्माण करतो. भारतातील राजस्थान, गुजरात, आणि हरियाणा सारख्या राज्यांमध्ये वाळवंटी पर्यटनाची चांगली प्रगती पाहायला मिळते.

वाळवंटी पर्यटन केस स्टडी 1: जैसलमेर, राजस्थान - वाळवंट पर्यटन आणि सांस्कृतिक समृद्धी

स्थान:

जैसलमेर, राजस्थान

पृष्ठभूमी:

जैसलमेर, राजस्थानच्या थार वाळवंटाच्या हृदयात स्थित असलेले एक प्रसिद्ध वाळवंट पर्यटन स्थळ आहे. ह्याला "सोनार किला" किंवा "गोल्डन सिटी" असेही ओळखले जाते कारण येथील किल्ला आणि इमारती सुनहले रंगाचे असतात. जैसलमेरला साहसी पर्यटन, कंपस सफारी, सांस्कृतिक कार्यक्रम आणि प्राचीन किल्ले यांसारख्या विविध अनुभवांसाठी पर्यटक आकर्षित होतात.

प्रमुख मुद्दे:

1.     वाळवंट सफारी आणि साहसी क्रियाकलाप: जैसलमेरमध्ये ऊंट राइडिंग, सॅंड ड्यून सफारी, कॅम्पिंग आणि नाइट सफारी पर्यटकांसाठी मुख्य आकर्षण असतात.

2.     सांस्कृतिक पर्यटन: जैसलमेरमधील राजस्थानी लोककला, नृत्य, संगीत आणि हस्तशिल्प पर्यटकांना एक विशेष अनुभव देतात. तसेच, पुष्कर मेळा आणि धुली व्रत सारख्या सांस्कृतिक उत्सवांनी या स्थळाचा आकर्षण वाढवले आहे.

3.     पारंपारिक वास्तुकला: जैसलमेर किल्ला, हवेल्या, आणि जैन मंदिर ह्यांची सुंदरता पर्यटनाच्या वाढीला कारणीभूत ठरते.

आव्हाने:

1.     पर्यावरणीय प्रभाव: वाळवंट क्षेत्रामध्ये अनियंत्रित पर्यटनामुळे स्थानिक पर्यावरणावर परिणाम होऊ शकतो. वाळवंटाच्या तलावांची, वनस्पतींची आणि जंगली जीवनाची तुटलेली स्थिती या क्षेत्रातील महत्त्वाच्या समस्यांपैकी एक आहे.

2.     पाणी आणि जलव्यवस्थापन: वाळवंटी क्षेत्रात पाण्याची कमी असते, ज्यामुळे पर्यटनाच्या वाढीने पाणी व्यवस्थापनावर ताण येतो.

उपाय:

1.     सततता प्रकल्प (Sustainability Projects): जैसलमेरमध्ये पाणी संचयन, वाऱ्याने ऊर्जा निर्माण करणे, आणि इको-फ्रेंडली ट्रांसपोर्ट सारख्या प्रकल्पांची अंमलबजावणी केली जात आहे.

2.     स्थानीय समुदायांचा सहभाग: स्थानिक लोकांमध्ये पर्यटनाच्या फायदेशीर परिणामांविषयी जागरूकता निर्माण करणे आणि त्यांना पर्यटन उद्योगात सहभागी करणे.

वाळवंटी पर्यटन केस स्टडी 2: थार वाळवंट - साहसी आणि सांस्कृतिक पर्यटन

स्थान:

थार वाळवंट, राजस्थान

पृष्ठभूमी:

थार वाळवंट हा भारतातील एक प्रमुख वाळवंट असून तो पाकिस्तानच्या सीमेपासून राजस्थानच्या मर्यादांपर्यंत पसरलेला आहे. वाळवंटाचा विस्तार, त्यामधील रेताळ टेकड्या आणि पारंपरिक राजस्थानी संस्कृती पर्यटकांसाठी एक आकर्षण असतात. साहसी पर्यटन आणि संस्कृतिक अनुभव यात थार वाळवंट प्रसिद्ध आहे.

प्रमुख मुद्दे:

1.     साहसी पर्यटन: थार वाळवंटात ऊंट सफारी, जीप सफारी, आणि बाइक ट्रिप्स सारख्या साहसी क्रियाकलापांना चालना मिळते. वाळवंट सफारीमध्ये पर्यटक जणू एक आंतरराष्ट्रीय साहसी अनुभव घेतात.

2.     कला आणि संस्कृती: राजस्थानी लोककला, कच्छी लोकनृत्य, गीत, आणि हस्तशिल्प ही पर्यटनाची एक मोठी ओळख आहे. त्याचप्रमाणे, सांस्कृतिक महोत्सव, राजपूत शैलीतील किल्ले, आणि पारंपरिक भव्य मढयांचे शिखर पर्यटकांचे लक्ष वेधून घेतात.

आव्हाने:

1.     पाणी आणि संसाधनांची कमतरता: पाणी पुरवठा आणि इतर संसाधनांची कमतरता या वाळवंट क्षेत्रात एक मोठे आव्हान आहे.

2.     पर्यटनाचे पर्यावरणीय परिणाम: वाळवंट क्षेत्रामध्ये वाढते पर्यटन, रेताळ टेकड्यांवर होणारे अतिक्रमण आणि प्रदूषण यामुळे पर्यावरणावर नकारात्मक प्रभाव पडतो.

उपाय:

1.     पाणी व्यवस्थापनाचे उपाय: वाळवंट सफारी, पर्यटकांसाठी जलवर्धन व पाणी संचयन प्रकल्प सुरु करण्यात आले आहेत.

2.     इको-फ्रेंडली पर्यटन: पर्यावरणाची रक्षा करणारे इको-टूरिजम मोडेल आणि स्मार्ट इन्फ्रास्ट्रक्चरचा वापर करणे.

वाळवंटी पर्यटन केस स्टडी 3: कच्छ, गुजरात - वाळवंट आणि सांस्कृतिक वारसा

स्थान:

कच्छ, गुजरात

पृष्ठभूमी:

कच्छ हे एक अनोखे वाळवंटी पर्यटन स्थल आहे, ज्यामध्ये रेताळ परिसर, पारंपारिक भव्य महाल, आणि सांस्कृतिक वारसा यांचा अद्वितीय संगम आहे. कच्छमध्ये रन-ऑफ-कच्छ सारख्या वाळवंटाचे तटवर्ती क्षेत्र आणि त्यावर होणारे पारंपारिक उत्सव पर्यटकांच्या आकर्षणाचा केंद्रबिंदू आहेत.

प्रमुख मुद्दे:

1.     कच्छ रण महोत्सव: कच्छ रण महोत्सव, जो प्रत्येक वर्षी सर्दीच्या महिन्यांत आयोजित केला जातो, तो एक विशाल सांस्कृतिक महोत्सव असतो, जिथे पर्यटक वाळवंटात पारंपारिक नृत्य, संगीत, हस्तशिल्प, आणि साहसी क्रियाकलाप अनुभवू शकतात.

2.     वाळवंट आणि साहसी क्रियाकलाप: कच्छ रणमध्ये सॅंड ड्यून सफारी, सॅटेलाइट व्ह्युअर सफारी, आणि ऊंट राइडिंग इत्यादी साहसी क्रियाकलाप पर्यटकांना आकर्षित करतात.

आव्हाने:

1.     सांस्कृतिक संरक्षण: कच्छच्या लोककलांना धोक्याचे आणि प्रदूषणाचे संकट आहे, आणि पर्यटकांच्या अधिकाऱ्यांमुळे स्थानिक लोककला आणि संस्कृतीला नोकरीसाठी तोडले जात आहे.

2.     पर्यावरणीय समस्या: वाळवंटाची नैसर्गिक स्थिती तसेच पाणी आणि वनस्पतींवर होणारे पर्यावरणीय परिणाम.

उपाय:

1.     सांस्कृतिक संवर्धन: स्थानीय हस्तशिल्पांचे संरक्षण आणि सांस्कृतिक वारसा जपणे यासाठी पर्यटन अधिक संवेदनशील आणि संगठित रूपात वाढवले जात आहे.

2.     आधुनिक पर्यावरणीय उपाय: पर्यावरणीय अनुकूल पर्यटन प्रकल्प आणि स्थानिक समुदायांना प्रशिक्षण दिले जात आहे.

भारतामधील वाळवंटी पर्यटन क्षेत्र हे विविध सांस्कृतिक आणि साहसी अनुभवांसाठी प्रसिद्ध आहे. राजस्थान, गुजरात, आणि हरियाणा इत्यादी राज्यांमध्ये वाळवंटी पर्यटनाची एक महत्त्वपूर्ण भूमिका आहे. वाळवंट क्षेत्रामध्ये पर्यावरणीय, सांस्कृतिक आणि संसाधनांचे योग्य व्यवस्थापन आवश्यक आहे. सतततेची दृष्टी आणि इको-फ्रेंडली पर्यटन धोरणांचा अवलंब यामुळे वाळवंटी पर्यटन अधिक टिकाऊ आणि लाभदायक बनू शकते.

2.3.3 भारतामधील समुद्र किनार्यांचे पर्यटन: केस स्टडीज (Case Studies of Coastal Tourism in India)

भारताच्या समुद्र किनार्यांची सुंदरता, सांस्कृतिक विविधता आणि साहसी क्रियाकलापांसाठी जागतिक स्तरावर ओळख आहे. कोस्टल टूरिझम म्हणजे समुद्रकिनाऱ्यांवरील पर्यटन, ज्यामध्ये समुद्रस्नान, जलक्रीडा, नौकाविहार, आणि स्थानिक संस्कृतीचा अनुभव यांचा समावेश होतो. भारतामध्ये एकूण 7,500 किमी चा समुद्र किनारा आहे, ज्यावर विविध प्रकारच्या पर्यटन क्रियाकलापांची प्रचंड वाढ झाली आहे. ह्या केस स्टडीजद्वारे भारतातील समुद्र किनार्यांवर होणाऱ्या पर्यटनाच्या विकासाची आणि आव्हानांची चर्चा केली आहे.

समुद्र पर्यटन केस स्टडी 1: गोवा - समुद्र किनार्यांचा पर्यटनातील महत्त्व

स्थान:

गोवा, भारत

पृष्ठभूमी:

गोवा, भारताच्या पश्चिम किनार्यावर स्थित एक छोटं पण अत्यंत लोकप्रिय पर्यटन स्थळ आहे. गोव्यात सागर किनारे, समुद्र क्रीडा, नाइटलाइफ आणि पारंपारिक गोवा संस्कृती पर्यटकांना आकर्षित करतात. गोव्यातील प्रमुख समुद्र किनारे - कांकोंडा, बागा, कालंगूट, आणि अंजुना या पर्यटनाच्या केंद्रस्थानी आहेत.

प्रमुख मुद्दे:

1.     समुद्र क्रीडा: गोव्यातील पर्यटकांना पॅरासेलिंग, वॉटर स्कीइंग, सर्फिंग, आणि स्नॉर्कलिंग सारख्या जलक्रीडा अनुभवता येतात.

2.     सांस्कृतिक विविधता: गोवा एक खास हिंदू-मसुरी कोंकणी संस्कृती म्हणून ओळखला जातो. तसेच, गोव्यातील चर्च, किल्ले आणि इतर ऐतिहासिक स्थळांचा समावेश देखील पर्यटकांना आकर्षित करतो.

3.     नाइटलाइफ: गोवा मध्ये असलेली पार्टी संस्कृती आणि नाइट क्लब्स लोकांमध्ये अत्यंत लोकप्रिय आहेत.

आव्हाने:

1.     प्रदूषण: गोव्यातील समुद्रकिनारे आणि पर्यटकांमुळे निर्माण होणारे प्लास्टिक प्रदूषण आणि जलप्रदूषण एक मोठं आव्हान आहे.

2.     अतिक्रमण: समुद्र किनार्यांवरील होटेल्स आणि रेस्टॉरंट्ससाठी अतिक्रमण करून हॉटेल्स आणि रिझॉर्ट्सचा वाढता धडाका होतो आहे, ज्यामुळे स्थानिक पर्यावरणावर नकारात्मक परिणाम होतो आहे.

उपाय:

1.     सततता प्रकल्प: गोव्यात समुद्र किनाऱ्यांच्या स्वच्छतेसाठी स्वच्छ गोवा मिशन सुरू करण्यात आले आहे. तसेच, प्लास्टिक वापरण्याचे प्रतिबंध आणि इको-फ्रेंडली हॉटेल्स विकसित करण्यावर भर दिला जात आहे.

2.     सामाजिक जागरूकता: स्थानिक लोकांसोबत पर्यावरणीय सुरक्षेसाठी विविध कार्यशाळा आयोजित केली जात आहेत.

समुद्र पर्यटन केस स्टडी 2: केरळ - समुद्र किनारे आणि आयुर्वेद पर्यटन

स्थान:

केरळ, भारत

पृष्ठभूमी:

केरळ, भारताच्या दक्षिणेकडील सागर किनाऱ्यावर स्थित एक प्रमुख पर्यटन केंद्र आहे. केरळमधील वायनाड, कन्नूर, कोझिकोड, वायनाड, आणि कोच्चि सारख्या किनार्यांवर असलेले आयुर्वेद उपचार, कायाकिंग, आणि समुद्र सफारी या क्रियाकलापांचा पर्यटक अनुभव घेतात.

प्रमुख मुद्दे:

1.     आयुर्वेद आणि समुद्र पर्यटन: केरळमध्ये आयुर्वेदिक उपचार, स्नान सुविधा, आणि सामुद्रिक पूरक तंत्रज्ञान हा एक मुख्य आकर्षण आहे. पर्यटक आयुर्वेदासोबत समुद्र किनार्यांवरून विश्रांती घेऊ शकतात.

2.     पाणी क्रीडा: केरळमध्ये वॉटर स्पोर्ट्स जैसे कायाकिंग, सर्फिंग, आणि बोटिंग पर्यटकांसाठी उपलब्ध आहेत.

3.     आध्यात्मिक आणि सांस्कृतिक पर्यटन: केरळमध्ये कृष्णनपुरम आणि पट्टनमथिट्टा सारख्या स्थानिक मठांची व पवित्र स्थळांची आकर्षकता आहे.

आव्हाने:

1.     जलवायू परिवर्तन: समुद्र किनाऱ्यांवरील जास्त प्रगतीमुळे जलवायू परिवर्तनामुळे तटीय क्षेत्रातील नुकसान होऊ शकते.

2.     पर्यावरणीय असंतुलन: आस्थापने आणि समुद्र किनाऱ्यांवरील बायोडायवर्सिटी संरक्षणाला तडा जात आहे.

उपाय:

1.     आयुर्वेद पर्यटनाची प्रगती: केरळमध्ये आयुर्वेद पर्यटनासाठी जागतिक स्तरावर लोकप्रियतेचे आयोजन सुरू करण्यात आले आहे.

2.     इको-फ्रेंडली हॉटेल्स आणि रिसॉर्ट्स: पर्यावरणीय संरक्षणासाठी इको-फ्रेंडली रिसॉर्ट्स आणि स्मार्ट हॉटेल्स विकसित करण्यात आले आहेत.

समुद्र पर्यटन केस स्टडी 3: पुरी, ओडिशा - धार्मिक आणि समुद्र पर्यटन

स्थान:

पुरी, ओडिशा

पृष्ठभूमी:

पुरी हे ओडिशा राज्यातील एक लोकप्रिय पर्यटन स्थळ आहे. पुरीमध्ये जगन्नाथ मंदिर आणि त्याभोवती असलेले समुद्र किनारे पर्यटकांना आकर्षित करतात. पुरीच्या समुद्रकिनाऱ्यांवर पर्यटक समुद्रात स्नान करून धार्मिक अनुभव घेतात. त्याचप्रमाणे, पुरी रथ यात्रा हा एक प्रसिद्ध धार्मिक उत्सव आहे.

प्रमुख मुद्दे:

1.     धार्मिक पर्यटन: पुरीमध्ये असलेले जगन्नाथ मंदिर आणि त्याचा सांस्कृतिक महत्त्व पर्यटकांना आकर्षित करते.

2.     समुद्रकिनारे आणि साहसी क्रियाकलाप: पुरीच्या समुद्रकिनाऱ्यांवर स्नॉर्कलिंग, कायाकिंग, जेट स्कीइंग आणि पॅरासेलिंग सारख्या साहसी क्रियाकलापांचा अनुभव घेतला जातो.

3.     आव्हाने:

4.     संवर्धनाच्या कार्यांची कमी: समुद्रकिनाऱ्यांवर होणारे अनियंत्रित बांधकाम आणि पर्यटकांच्या अतिक्रमणामुळे समुद्र किनार्यांवरील पाणी प्रदूषण वाढत आहे.

5.     नोकरीसाठी कमी संधी: स्थानिक लोकांना समुद्र पर्यटनात सक्रियपणे सामील करण्यात काही अडचणी आहेत.

उपाय:

1.     स्मार्ट पर्यटक व्यवस्थापन: पुरीमध्ये स्मार्ट पर्यटन योजनां राबवून पर्यटकांच्या वर्तनावर नियंत्रण ठेवले जात आहे.

2.     समुद्र किनाऱ्यांवर सफाई मोहिम: "स्वच्छ पुरी" मोहिमेद्वारे समुद्र किनाऱ्यांची स्वच्छता राखली जात आहे.

समुद्र पर्यटन केस स्टडी 4: मच्छेन्द्रनाथ, पश्चिम बंगाल - समुद्र किनार्यांच्या आसपासचा पर्यटन विकास

स्थान:

मच्छेन्द्रनाथ, पश्चिम बंगाल

पृष्ठभूमी:

पश्चिम बंगालमधील मच्छेन्द्रनाथ हे एक सुंदर आणि शांतीप्रिय समुद्रकिनारा आहे, ज्यावर अधिकाधिक पर्यटक येत आहेत. येथे जल क्रीडा, सी-साइड कॅम्पिंग, आणि प्लायाज ह्या प्रकारच्या साहसी क्रियाकलापांचा मोठा इन्फ्रास्ट्रक्चर विकसित होत आहे.

प्रमुख मुद्दे:

1.     पाणी आणि प्रदूषणाचे समस्याः समुद्राच्या पाण्याचे प्रदूषण, रेतांच्या संकुचनामुळे तोट्या होणाऱ्या लोकांची संख्या वाढली आहे.

2.     पर्यावरणीय संरक्षणाची आवश्यकता: नैसर्गिक आणि जैवविविधतेला धोका होतो आहे.

उपाय:

1.     स्मार्ट इन्फ्रास्ट्रक्चर: इको-फ्रेंडली रिसॉर्ट्स आणि स्मार्ट पार्किंग व्यवस्था स्थापित केली जात आहे.

2.     समुद्र किनार्यांवरील पर्यटन भारताच्या अर्थव्यवस्थेचा एक महत्त्वाचा भाग बनला आहे. पण याच पर्यटनाच्या वाढीसोबत पर्यावरणीय, सांस्कृतिक आणि सामाजिक समस्यांचा समोर येणे अपरिहार्य आहे. त्यामुळे सतततेच्या आणि इको-फ्रेंडली पर्यटन मोडेलवर अधिक ध्यान देणे आवश्यक आहे.

२.३.४ भारतातील वारसा पर्यटन: केस स्टडीज (Case Studies of Heritage Tourism in India)

भारतातील वारसा पर्यटन म्हणजे ऐतिहासिक, सांस्कृतिक, आणि धार्मिक स्थळांचे पर्यटन, जे भारतीय संस्कृतीच्या समृद्धतेचे आणि विविधतेचे प्रतिबिंब दर्शवते. भारतामध्ये असलेल्या ऐतिहासिक किल्ले, महाल, मंदिरे, पुरातत्त्वीय स्थळे, आणि संस्कृतीला जागतिक दर्जाची ओळख मिळाली आहे. वारसा पर्यटन हा एक महत्त्वाचा पर्यटन प्रकार आहे, ज्यामुळे भारतीय इतिहास आणि परंपरेची ओळख लोकांना होते.

भारतामध्ये वारसा स्थळे असंख्य आहेत, ज्यामुळे विविध राज्यांमध्ये लोकांचे पर्यटन आकर्षित होते. यामध्ये संस्कृती, धार्मिक स्थळे, आर्किटेक्चरल मीराकल्स, आणि ऐतिहासिक किल्ल्यांचा समावेश आहे. या केस स्टडीजद्वारे भारतातील प्रमुख वारसा स्थळांवरील पर्यटनाचा अभ्यास केला आहे.

वारसा पर्यटन केस स्टडी 1: आग्रा किल्ला आणि ताज महाल - उत्तर प्रदेश

स्थान:

आग्रा, उत्तर प्रदेश

पृष्ठभूमी:

आग्रा किल्ला आणि ताज महाल हे युनेस्को द्वारे घोषित केलेले जागतिक वारसा स्थळ आहेत. आग्र्यातील ताज महाल हा भारतीय स्थापत्यशास्त्राचा उत्कृष्ट उदाहरण आहे, ज्याला मुगल वास्तुकलाचा सर्वोत्तम नमुना मानले जाते. ताज महाल एक भव्य स्मारक आहे, जो शाहजहानने त्याच्या पत्नी मुमताज महलच्या मृत्यूनंतर त्यांच्या प्रेमाच्या प्रतीक म्हणून बांधला. आग्रा किल्ला देखील ऐतिहासिक महत्त्व असलेला किल्ला आहे, जो मुगले साम्राज्याच्या काळात बांधला गेला होता.

प्रमुख मुद्दे:

1.     संस्कृती आणि स्थापत्य: ताज महाल आणि आग्रा किल्ला मुगल वास्तुकला, प्लांनिंग, आणि संपूर्ण भारतातील स्थापत्यशास्त्राचे प्रतीक मानले जातात. ताज महालच्या श्वेत मकराने आणि किल्ल्याच्या भव्यतेमुळे ते पर्यटकांसाठी अत्यंत आकर्षणाचे ठिकाण बनले आहे.

2.     धार्मिक महत्त्व: ताज महालला एक प्रेमाचे प्रतीक मानले जाते. अनेक पर्यटक येथील धार्मिक आणि ऐतिहासिक महत्त्वाच्या स्थळांना भेट देण्यासाठी येतात.

आव्हाने:

1.     प्रदूषण: आग्रा आणि ताज महालच्या परिसरातील वायू प्रदूषण आणि ग्रीन हाऊस गॅस उत्सर्जनामुळे ताज महालच्या पांढऱ्या संगमरवरावर परिणाम होतो.

2.     पर्यटन व्यवस्थापन: अधिक पर्यटकांची वाढ ही स्थानिक संसाधनांवर ताण आणते. ताज महालच्या इन्फ्रास्ट्रक्चर आणि वातावरणाची रचना त्यासाठी एक आव्हान ठरते.

उपाय:

1.     संवर्धनात्मक उपाय: आग्रात ताज ट्रायँगल योजना लागू केली गेली आहे, ज्या अंतर्गत ताज महालाच्या आसपासची जागा प्रदूषण मुक्त करण्यासाठी उपाययोजना केल्या जातात.

2.     स्मार्ट पर्यटन व्यवस्थापन: ताज महाल आणि आग्रा किल्ल्याच्या परिसरात स्मार्ट पार्किंग, पर्यावरणीय सुरक्षा आणि सांस्कृतिक संरक्षणासाठी नव्या तंत्रज्ञानाचा वापर सुरू आहे.

वारसा पर्यटन केस स्टडी 2: कांची कंबम (कांची कांचीपुरम) - तमिळनाडू

स्थान:

कांचीपुरम, तमिळनाडू

पृष्ठभूमी:

कांचीपुरम हा तमिळनाडू राज्यातील एक ऐतिहासिक शहर आहे, जो प्राचीन भारतीय इतिहासात एक महत्त्वपूर्ण धार्मिक आणि सांस्कृतिक केंद्र आहे. कांची कंबम मंदिरांमध्ये स्थित शिव मंदिर आणि विष्णू मंदिरं ह्या स्थानिक धार्मिक स्थळांचा एक महत्त्वपूर्ण भाग आहे. कांची कंबम हिंदू धर्माचे एक पवित्र ठिकाण आहे आणि प्राचीन काळात पल्लव आणि चोल साम्राज्यांच्या दरम्यान कांचीपुरमला महत्त्वाची भूमिका होती.

प्रमुख मुद्दे:

1.     धार्मिक महत्त्व: कांचीपुरममधील मंदिरे हिंदू धर्माच्या धार्मिक परंपरेशी जोडलेली आहेत. येथे महाकांची, वरदराजा पेरुमल आणि कांची कंबम मंदिरं आहेत, जिथे पर्यटक पूजा आणि धार्मिक कार्यक्रमांमध्ये सहभागी होतात.

2.     सांस्कृतिक हेरिटेज: कांचीपुरमची सार्वजनिक आणि प्राचीन वास्तुकला, मंदिर कलेचे उत्कृष्ट उदाहरण, आणि त्या ठिकाणाच्या ऐतिहासिक महत्त्वामुळे येथे वारंवार पर्यटकांची वर्दळ असते.

आव्हाने:

1.     संवर्धनाची गरज: कांचीपुरममधील मंदिरांचा आणि इतर ऐतिहासिक स्थळांचा संरक्षण आणि देखरेख अत्यंत महत्त्वपूर्ण आहे. बरेच पुराणिक किंवा इमारती मोठ्या प्रमाणावर नष्ट होण्याच्या मार्गावर आहेत.

2.     पर्यटनाचा प्रभाव: कांचीपुरमच्या छोट्या वाड्या आणि इमारतींमध्ये पर्यटकांची मोठी गर्दी होणे ही एक आव्हानात्मक समस्या आहे.

उपाय:

1.     संवर्धन योजना: कांचीपुरममधील मंदिर संरक्षण, पुरातत्त्व संशोधन प्रकल्प आणि जागतिक वारसा स्थळांच्या संवर्धनासाठी भारतीय सरकार विविध उपाययोजना राबवत आहे.

2.     पुन्हा पुनर्निर्माण: प्राचीन इमारतींचे पुनर्निर्माण करतांना इको-फ्रेंडली आणि पारंपरिक वास्तुशास्त्र वापरले जाते.

वारसा पर्यटन केस स्टडी 3: काझीरंगा राष्ट्रीय उद्यान - आसाम

स्थान:

काझीरंगा राष्ट्रीय उद्यान, आसाम

पृष्ठभूमी:

काझीरंगा राष्ट्रीय उद्यान भारतातील एक प्रमुख वन्यजीव साक्षात्कार स्थळ आहे आणि युनेस्को जागतिक वारसा स्थळ म्हणून ओळखले जाते. काझीरंगा अभयारण्य उत्तर पूरबी भारतातील आसाम राज्यातील आहे आणि ते एक-शिंगाचे गेंडे (Indian Rhinoceros) आणि विविध प्राणी प्रजातींच्या घराणे म्हणून प्रसिद्ध आहे. हे वन्यजीव संरक्षणाचे एक महत्त्वाचे उदाहरण आहे, जे संरक्षण आणि पर्यटन यांचा समतोल साधते.

प्रमुख मुद्दे:

1.     वन्यजीव संरक्षण: काझीरंगामध्ये वन्यजीव सुरक्षा, वनस्पती संसाधनांचे संरक्षण, आणि वन्यजीव पर्यटनाचे नियंत्रण यावर भर दिला जातो.

2.     विविधता आणि समृद्धी: काझीरंगामध्ये प्राणी आणि पक्ष्यांची विविधता आहे. तसेच, ते एक महत्त्वाचे स्थान आहे जिथे पर्यटकांना जंगल सफारीसारख्या साहसी अनुभवाचा मिळतो.

आव्हाने:

1.     संसाधनांची कमी: काझीरंगामध्ये होणारे अतिक्रमण, जंगलातील इमारती आणि वनस्पती नष्ट होणे, हे पर्यावरणावर हानिकारक परिणाम करत आहेत.

2.     पर्यटन व्यवस्थापन: अधिक पर्यटकांचा आगमन आणि अतिक्रमणामुळे पर्यटन व्यवस्थापनासाठी आव्हाने निर्माण होतात.

उपाय:

1.     वन्यजीव संरक्षणासाठी उपाय: काझीरंगात वन्यजीवांचे रक्षण करण्यासाठी जागरूकता कार्यक्रम आणि संरक्षणात्मक उपाय चालवले जात आहेत.

2.     विकसीत इन्फ्रास्ट्रक्चर: जंगल सफारी, नाविक पर्यटन, आणि सौर उर्जेचा वापर करत पर्यावरणीय नुकसान कमी करण्याचे प्रयत्न केले जात आहेत.

भारतामधील वारसा पर्यटन केवळ पर्यटनाची वाढच नाही तर स्थानिक संस्कृती आणि इतिहासाचे संरक्षण करण्यासाठी महत्त्वाचे आहे. ऐतिहासिक किल्ले, मंदिरे, आणि स्थापत्यशास्त्राचे उत्कृष्ट नमुने पर्यटकांना एक अद्वितीय अनुभव देतात. परंतु, पर्यटनाच्या वाढत्या प्रभावामुळे त्याचे संरक्षण आणि संवर्धन अत्यंत महत्त्वाचे बनले आहे. सततता, इको-फ्रेंडली पर्यटन, आणि स्थानिक समुदायांचा सहभाग या सर्व गोष्टी पारंपारिक आणि सांस्कृतिक वारसा संरक्षणासाठी अत्यंत आवश्यक आहेत.

२.४ राष्ट्रीय पर्यटन धोरणाचे विश्लेषण आणि त्याचे परिणाम

राष्ट्रीय पर्यटन धोरण (National Tourism Policy) हा भारत सरकारचा एक महत्त्वपूर्ण दृष्टीकोन आहे, जो देशातील पर्यटन क्षेत्राच्या संपूर्ण विकासासाठी मार्गदर्शन करतो. भारताच्या पर्यटन क्षेत्राला एक प्रमुख आर्थिक घटक बनवण्यासाठी आणि आंतरराष्ट्रीय स्तरावर प्रतिस्पर्धात्मक बनवण्यासाठी राष्ट्रीय पर्यटन धोरण राबवले जाते. या धोरणात पर्यटनाच्या क्षेत्रातील विविध बाबींचा समावेश असतो, जसे की पायाभूत सुविधा, सततता, संस्कृती संरक्षण, समाजिक समावेश, आणि स्थानिक समुदायांच्या विकासाचा मुद्दा.

राष्ट्रीय पर्यटन धोरणाचे उद्दिष्टे:

भारत सरकारचे राष्ट्रीय पर्यटन धोरण खालील प्रमुख उद्दिष्टांसाठी तयार करण्यात आले आहे:

·       पर्यटन क्षेत्राचा विकास: भारतातील विविध क्षेत्रांतील पर्यटन स्थळे, विशेषतः ग्रामीण आणि दुर्गम भाग, सर्वांगीण विकास करण्यासाठी धोरण बनवले आहे.

·       पर्यटन क्षेत्रासाठी पायाभूत सुविधांचा विकास: पर्यटन रस्ते, हॉटेल्स, आंतरराष्ट्रीय विमानतळ आणि इतर पायाभूत सुविधा उभारण्यासाठी सरकार सहकार्य करतो.

·       जागतिक स्तरावर प्रतिस्पर्धात्मकता: भारतातील पर्यटन स्थळांची जागतिक प्रसिद्धी वाढवण्यासाठी आणि इतर देशांसोबत प्रतिस्पर्धा करण्यासाठी धोरणांचे आयोजन केले जाते.

·       सांस्कृतिक आणि ऐतिहासिक वारशाचे संवर्धन: भारतातील सांस्कृतिक आणि ऐतिहासिक वारशाचे रक्षण आणि त्याचे पर्यटनाकडे आकर्षण म्हणून प्रचार करणे.

·       सतत पर्यटन विकास: इको-टुरिझम आणि सतत पर्यटन या दृष्टीने धोरण तयार करण्यात आले आहे, ज्यामुळे पर्यावरणाच्या ताणावर किमान परिणाम होईल.

·       स्थानीय समुदायांचा समावेश: पर्यटन क्षेत्राच्या विकासामध्ये स्थानिक समुदायांचा समावेश करणे आणि त्यांच्यासाठी रोजगार निर्माण करणे.

राष्ट्रीय पर्यटन धोरणाची महत्त्वपूर्ण बाबी:

·       संचार माध्यमांची भूमिका: प्रचारासाठी सर्व प्रमुख संचार माध्यमांचा वापर करण्यावर बल देण्यात आले आहे. टेलिव्हिजन, इंटरनेट, सोशल मीडिया आणि इतर डिजिटल माध्यमांद्वारे पर्यटन स्थळांची प्रसिद्धी करणे.

·       संस्कृती आणि वारशाचा संवर्धन: देशातील ऐतिहासिक आणि सांस्कृतिक स्थळांच्या संवर्धनासाठी सरकारी योजनांमध्ये स्थानिक संस्कृतीचा आणि पर्यावरणाचा सन्मान केला जातो. आंतरराष्ट्रीय वारसा स्थळे आणि किल्ले, मंदिरे यांसारख्या स्थळांचा पर्यटनासाठी प्रचार केला जातो.

·       नवीन पर्यटन आकर्षणांचा विकास: धोरणानुसार नवीन निसर्ग आणि साहसी पर्यटन स्थळांचा शोध घेतला जातो. इको-टुरिझम, वॉटर स्पोर्ट्स, हायकिंग आणि अॅडव्हेंचर स्पोर्ट्स यांसारख्या पर्यटन प्रकारांना प्रोत्साहन दिले जाते.

·       नोकरी आणि रोजगार निर्मिती: पर्यटन क्षेत्रातील विविध क्षेत्रांत रोजगार निर्माण करण्यावर जोर दिला जातो. हॉटेल्स, ट्रॅव्हल एजन्सीज, गाइडस, आर्ट्स आणि क्राफ्ट यांचा उत्पादन आणि विपणनावर बल दिला जातो.

धोरणाचे परिणाम:

1. आर्थिक विकास:

·       राष्ट्रीय पर्यटन धोरणामुळे आर्थिक विकास होण्यास मदत मिळते. पर्यटन उद्योग भारताच्या GDP मध्ये मोठा योगदान देत आहे. भारतातील रोजगाराच्या संधी आणि स्थानिक उत्पादनाचे वाढते प्रमाण पर्यटन क्षेत्राच्या प्रगतीवर अवलंबून आहे.

·       रोजगार निर्मिती: पर्यटन क्षेत्रात विविध प्रकारच्या नोकऱ्यांचा मागोवा घेतला जातो, ज्यामध्ये हॉटेल्स, गाइड, पर्यटन वाहतूक, स्थानिक शिल्पकला आणि सांस्कृतिक उद्योगांचा समावेश होतो.

·       स्थानिक अर्थव्यवस्था: पर्यटनामुळे स्थानिक व्यवसाय व प्रकल्पांना चालना मिळते. स्थानिक कलेक्शन, हस्तकला, कृषि उत्पादनाचे विपणन, आणि पर्यटनाशी संबंधित इतर क्षेत्रे या धंद्यात वाढ होऊ शकते.

2. संवर्धन आणि संरक्षण:

·       विरासत स्थळे आणि आधुनिक स्थापत्यशास्त्र यांचे संवर्धन सुनिश्चित करण्यासाठी सरकारी पातळीवर धोरण तयार केले जाते.

·       सांस्कृतिक ठेवा जपण्यासाठी, स्मारकांवर देखभाल आणि विरासत स्थळे संरक्षित करणे आवश्यक आहे.

3. पायाभूत सुविधांचा विकास:

·       राष्ट्रीय पर्यटन धोरणानुसार, पायाभूत सुविधांचा सुधारणा करण्यात येते. रस्ते, विमानतळ, रेल्वे व्यवस्था आणि इतर आवश्यक इन्फ्रास्ट्रक्चर वर काम केले जाते.

·       आंतरराष्ट्रीय विमानतळे: पर्यटकांसाठी योग्य विमानतळ आणि हवामान सेवांचा विकास.

·       रस्ते व वाहतूक: पर्यटन स्थळांपर्यंत पोहोचण्यासाठी रस्त्यांचे आणि सार्वजनिक वाहतूक सुविधांचे अधिकाधिक सुधारणा केली जात आहे.

4. पर्यावरणीय दृष्टीकोन:

·       धोरणाचे एक महत्त्वाचे पहलू म्हणजे सतत पर्यटनाचा प्रचार. पर्यावरणीय आस्थापना आणि इको-टुरिझम ला प्रोत्साहन देणे, जे स्थानिक पर्यावरण आणि जैवविविधतेचे रक्षण करते.

·       स्मार्ट हॉटेल्स आणि रिसॉर्ट्स: पर्यावरणीय तत्त्वावर आधारित इको-फ्रेंडली रिसॉर्ट्सचा विकास.

·       जलवायू बदल: पर्यटन स्थळांच्या निसर्गाचा समतोल राखण्यासाठी, जलवायू परिवर्तनाच्या अनुकूल उपाययोजना राबवली जात आहेत.

5. सामाजिक समावेश:

धोरणाने समाजातील विविध वर्गांचे समावेश करण्यावर ध्यान दिले आहे. स्थानिक समुदाय आणि पर्यटन क्षेत्रात काम करणारे लोकांना स्मार्ट ट्रेनिंग दिले जाते, ज्यामुळे त्यांना त्यांच्या संस्कृतीला आणि उद्योगाला प्रोत्साहन मिळवता येईल.

6. स्थानिक संस्कृती आणि कला:

स्थानिक कलाकुसरा, हस्तकला आणि सांस्कृतिक वारसा यांचे प्रचार व संवर्धन करण्यात येते. स्थानिक समुदायाच्या कलेला जागतिक स्तरावर प्रसिद्ध करण्यासाठी धोरणाने मदत केली आहे.

धोरणाच्या आव्हानांचा सामना:

·       पर्यटनाच्या अतिक्रमणाचे परिणाम: पर्यटन स्थळांवर मोठ्या प्रमाणावर पर्यटक येण्यामुळे तेथे असंतुलन होऊ शकते. अधिक लोकांची उपस्थिती हे स्थळांच्या परिसंस्थांवर दुष्परिणाम करू शकते.

·       सामाजिक आणि सांस्कृतिक प्रभाव: पर्यटनाच्या वाढीमुळे स्थानिक संस्कृती आणि जीवनशैलीवर परिणाम होऊ शकतो. अधिक बाह्य लोक येण्यामुळे स्थानिक परंपरा आणि मूल्ये धोक्यात येऊ शकतात.

·       वित्तीय सहाय्याची कमी: पर्यटन धोरणाच्या प्रभावी राबवणीसाठी अधिक वित्तीय सहाय्य आणि संसाधनांची आवश्यकता असते. काही राज्यांमध्ये या योजनांची पूर्तता करण्यासाठी पर्यावरणीय सुरक्षा आणि संसाधन व्यवस्थापनाच्या दृष्टीने अधिक निधी आवश्यक आहे.

·       राष्ट्रीय पर्यटन धोरण भारताच्या पर्यटन क्षेत्राच्या सर्वांगीण विकासासाठी महत्त्वपूर्ण आहे. यामुळे भारताची आंतरराष्ट्रीय पर्यटन बाजारपेठेत अधिक स्पर्धात्मकता वाढते. विविध स्थळांवर पर्यावरणीय, सांस्कृतिक, आणि सामाजिक समावेशाचे योग्य नियोजन केले जाते. याशिवाय, पायाभूत सुविधांचा विकास आणि रोजगाराच्या संधीचा विस्तार यामुळे भारतात पर्यटन क्षेत्राचा विकास होईल. तथापि, त्यासाठी योजनेच्या अंमलबजावणीची सुसंगतता आणि पर्यावरणीय संरक्षण अत्यंत महत्त्वपूर्ण आहे.