प्रकरण : १
पर्यावरण भूगोलाची ओळख
(Introduction to
Environmental Geography)
१.१ प्रस्तावना:
पर्यावरण भूगोल हा भूगोलाचा एक महत्त्वाचा शाखा आहे जो निसर्ग
आणि मानव यांच्यातील परस्पर संबंधांचा अभ्यास करतो. या शाखेमध्ये नद्या,
पर्वत, जंगलं, हवामान
अशा नैसर्गिक घटकांचा आणि मानवाच्या क्रियांचा पर्यावरणावर होणाऱ्या परिणामांचा
अभ्यास केला जातो. शेती, उद्योग, शहरीकरण
यामुळे पर्यावरणात होणारे बदल, तसेच हवामान बदल, प्रदूषण, जंगलतोड यासारख्या समस्या यामध्ये समाविष्ट
होतात. पर्यावरण भूगोल आपल्याला या समस्यांवर उपाय शोधण्यास मदत करतो. त्यामुळे
पर्यावरणाचे संतुलन राखणे आणि पृथ्वीचे भवितव्य सुरक्षित ठेवणे यासाठी या शाखेचे
महत्त्व खूप मोठे आहे.
पर्यावरणीय भूगोलाच्या व्याख्या (Definitions of Environmental Geography)
"नैसर्गिक पर्यावरण
पद्धतीतील विविध घटकांचे गुणधर्म, त्यांची रचना व कार्य,
त्या घटकांचा सजीवांशी (मानवासह) येणारा संबंध, नैसर्गिक घटकांमध्ये परिवर्तन घडवून आणण्यामध्ये तांत्रिक प्रगत आर्थिक
मानवाचा सहभाग, पर्यावरण अवनतीवरील उपाय व नैसर्गिक घटकांचे
संरक्षण संवर्धन करण्याच्या पद्धती याबद्दलचा अभ्यास करणारे शास्त्र म्हणजे 'पर्यावरणीय भूगोल' होय."- डॉ. संविंद्र सिंग
(1989)
"सजीवांच्या व
मानवाच्या समूहावर तसेच मानवी जीवनावर भोवतालच्या नैसर्गिक, भौगोलिक,
सांस्कृतिक घटकांचा एकत्रित प्रभाव पडतो. या प्रभावाचा शास्त्रीय
अभ्यास म्हणजे 'पर्यावरणीय भूगोल' होय."-
डॉ. प्रकाश सावंत (1988)
"नैसर्गिक पर्यावरण
व सांस्कृतिक पर्यावरण यांच्यातील परस्परसंबंधांचा अभ्यास करणारे व या संबंधातून
निर्माण झालेल्या परिस्थितीचे भौगोलिक दृष्टिकोनातून स्पष्टीकरण करणारे शास्त्र
म्हणजे 'पर्यावरणीय भूगोल' होय." -डॉ. सुरेश फुले (1999)
डॉ.
सुरेश फुले
यांनी दुसरी एक सोपी व्याख्या पर्यावरणीय भूगोलाची सांगितली, 'पर्यावरणीय भूगोल' म्हणजे
भौगोलिक दृष्टिकोनातून केला जाणारा पर्यावरणाचा अभ्यास होय.'
"मानवी अस्तित्व व
मानवी जीवन पद्धती यांच्यावर परिणाम करणाऱ्या पर्यावरणीय घटकांचे व त्या घटकांशी
असणाऱ्या मानवी संबंधाचे शास्त्रशुद्ध पद्धतीने अध्ययन करणारी भूगोलाची शाखा
म्हणजे 'पर्यावरणीय भूगोल' होय'
- डॉ. सारंग
“पृथ्वी ही एक विशाल
परिसंस्था व त्या परिसंस्थेशी संबंधित अशा सजीव व निर्जीव घटकांच्या संदर्भात
मानवी जीवनाचे शास्त्रीय अध्ययन करणारी भूगोलाची शाखा म्हणजे ‘पर्यावरणीय भूगोल' होय”
पर्यावरणीय
भूगोलाची सर्वसमावेशक व्याख्या :
पर्यावरणीय भूगोल म्हणजे मानव आणि
निसर्ग यांच्यातील परस्पर संबंधांचा अभ्यास करणारी भूगोलाची शाखा होय. यामध्ये
नैसर्गिक घटक (जमीन, पाणी, हवामान, वनस्पती) आणि मानवी क्रिया (शेती, उद्योग, शहरीकरण) यांचा एकमेकांवर होणाऱ्या परिणामांचा
अभ्यास केला जातो.
पर्यावरणीय
भूगोलाचे स्वरूप
पर्यावरणीय भूगोलाचे स्वरूप अतिशय व्यापक आहे. भूगोल विषयाच्या सर्व
उपशाखांचा विचार करता पर्यावरणीय भूगोलाचे स्वरूप अतिशय व्यापक आहे. पर्यावरणीय
भूगोलाच्या स्वरूपाची सविस्तर माहिती आपणास खालील मुद्द्यांद्वारे सांगता येते.
१. वर्णनात्मक
स्वरूप:
पर्यावरणीय भूगोलाचे स्वरूप प्रारंभीच्या काळात वर्णनात्मक होते. 18 व्या शतकामध्ये या विषयातील अनेक अभ्यासघटकांबद्दल युरोपियन देशांमध्ये
प्रामुख्याने परिसंस्थेबद्दल मोठ्या प्रमाणात वर्णन केले गेले. यामध्ये विशेषतः
स्थानिक परिसंस्थेच्या वितरणाचे वर्णन केले गेले. यामुळे स्थानिक पर्यावरणावर
प्रकाश टाकला गेला. या काळातील वर्णनामध्ये प्रामुख्याने पर्यावरणाच्या ओळखीबद्दल
अधिक माहिती दिली गेली. यामुळे पर्यावरणाचे प्रकार, घटक,
रचना, कार्य, महत्त्व
याबद्दल अधिक माहितीची भर या विषयात पडली.
पर्यावरणीय भूगोलाचा पाया या काळात अधिक भक्कम झाला. याच
काळात काही प्रमाणात मानव व पर्यावरण यांच्यातील संबंधांवर प्राथमिक स्वरूपात
प्रकाश टाकला गेला, यात मात्र
शास्त्रीयता नव्हती. उदा. एखाद्या भौगोलिक प्रवेशात मानव पर्यावरणातून आपल्या गरजा
कशा प्रकारे पूर्ण करतो. अन्न, वस्त्र, निवारा यासाठी तो पर्यावरणातील विविध साधनसंपदेचा वापर कशा प्रकारे करत
असे याचे वर्णन यात असे. तसेच मानव पर्यावरणातील बदलाप्रमाणे आपले वर्तन कशा
प्रकारे बदलत असे याबद्दलही यावेळी वर्णन केले गेले. ऋतुमानानुसार मानवाने आपला
आहार, कपडे व निवाऱ्यात केला जाणारा बदल शाब्दिक रूपात अनेक
तज्ज्ञांनी या काळात केला. मात्र विज्ञानाच्या व तांत्रिक विकासामुळे पर्यावरणीय
भूगोलाचे वर्णनात्मक स्वरूप हळूहळू शास्त्रीय होऊ लागले.
२.
मानव व पर्यावरण संबंधाचे अध्ययन करणारे शास्त्र:
पर्यावरण म्हणजे आपल्याभोवतालचा संपूर्ण परिसर – नैसर्गिक
व मानवनिर्मित घटकांचा समावेश. यामध्ये हवा, पाणी, जमीन, वनस्पती, प्राणी व मानव
यांचा समावेश होतो. पर्यावरणशास्त्र हे एक आंतरशाखीय शास्त्र आहे. मानव व पर्यावरण
यांचे संबंध परस्परसंबंधी आणि प्रभावी आहेत. मानवाने पर्यावरणाचा वापर करून आपली
संस्कृती व समाज विकसित केला आहे. औद्योगिकीकरण, शहरीकरणामुळे
पर्यावरणावर नकारात्मक परिणाम झाले आहेत. पर्यावरणशास्त्र हे या प्रभावांचा अभ्यास
करणारे शास्त्र आहे. यामध्ये पारिस्थितिकी तंत्र, जैवविविधता,
प्रदूषण, हवामान बदल यांचा अभ्यास होतो.
पर्यावरण व मानव यांच्या सहजीवनाचे महत्त्व यात स्पष्ट केले
जाते. पर्यावरणातील बदलांचा मानवी आरोग्यावर व जीवनशैलीवर प्रभाव होतो. शाश्वत
विकास हा पर्यावरणशास्त्राचा महत्त्वाचा भाग आहे. मानवी हस्तक्षेपामुळे नैसर्गिक
संतुलन बिघडले आहे. पर्यावरणीय समस्यांचे निराकरण हे या शास्त्राचे मुख्य उद्दिष्ट
आहे. मानवी क्रियाकलाप व पर्यावरणीय संकट यांचे विश्लेषण यात केले जाते. पर्यावरणीय
शिक्षण हे जनजागृतीसाठी आवश्यक आहे. पर्यावरणशास्त्रामुळे आपण पर्यावरणपूरक निर्णय
घेऊ शकतो. शासन धोरणे, कायदे व नियम
पर्यावरणरक्षणासाठी महत्त्वाचे आहेत. पर्यावरणाचे संरक्षण हे प्रत्येक व्यक्तीचे
कर्तव्य आहे. भविष्यातील पिढ्यांसाठी शाश्वत पर्यावरण राखणे आवश्यक आहे. म्हणूनच
पर्यावरणशास्त्र हे मानव व पर्यावरणाच्या सुसंवादाचे मार्गदर्शक शास्त्र आहे.
३.
शास्त्रीय स्वरूप:
पर्यावरण भूगोल हा भूगोलाचा एक महत्त्वपूर्ण आणि
विज्ञानाधिष्ठित उपविभाग आहे, जो मानवी समाज
आणि नैसर्गिक पर्यावरण यांच्यातील परस्परसंबंधांचा सखोल आणि शास्त्रीय अभ्यास
करतो. या शाखेचे स्वरूप आंतरशाखीय आहे, कारण यात भूगोलासोबतच
जीवशास्त्र, समाजशास्त्र, रसायनशास्त्र,
भूविज्ञान यांचा समन्वय साधून पर्यावरणीय घटकांचे विश्लेषण केले
जाते. हे शास्त्र भौतिक घटक (उदा. नदी, पर्वत, हवामान) आणि मानवी घटक (उदा. शहरीकरण, औद्योगिकीकरण)
यांच्या परस्परसंबंधांचा अभ्यास करून पर्यावरणीय संतुलन कसे राखता येईल यावर भर
देते.
या अभ्यासात निरीक्षण, मापन,
नकाशे, आकृती, आकडेवारी
यांचा वापर करून वास्तवाधिष्ठित माहिती गोळा केली जाते. हवामान बदल, प्रदूषण, नैसर्गिक संसाधनांचा अतिवापर, जैवविविधतेतील घट यांसारख्या पर्यावरणीय समस्यांचा वैज्ञानिक
दृष्टिकोनातून अभ्यास केला जातो. स्थानिक ते जागतिक पातळीवरील परिसंस्थांचा (ecosystems)
अभ्यास करण्यात येतो. आधुनिक तंत्रज्ञान जसे की GIS
(Geographic Information System) आणि रिमोट सेंसिंग यांचा वापर
संशोधनात मोठ्या प्रमाणावर केला जातो.
मानवाच्या विविध क्रियाकलापांमुळे पर्यावरणात जे बदल घडतात,
त्यांचे विश्लेषण शास्त्रीय पद्धतीने केले जाते. पर्यावरण भूगोलाचे
स्वरूप गतिशील आहे कारण पर्यावरण सतत बदलत असते. त्यामुळे या शास्त्रात शाश्वत
विकास, पर्यावरणीय व्यवस्थापन आणि पर्यावरणपूरक धोरणे यावर
विशेष भर दिला जातो. या अभ्यासातून मानवाला पर्यावरणपूरक जीवनशैली स्वीकारण्यासाठी
मार्गदर्शन मिळते. संशोधन, विश्लेषण आणि तर्काधारित
अभ्यासपद्धतींमुळे पर्यावरण भूगोलाचे स्वरूप हे पूर्णतः शास्त्रीय, वस्तुनिष्ठ आणि समाजासाठी उपयुक्त असे मानले जाते.
४. गतिशील किंवा
परिवर्तनशील स्वरूप:
पर्यावरण भूगोल हा भूगोलाच्या शाखांपैकी एक महत्त्वाचा
उपविभाग आहे, जो मानव व पर्यावरण यांच्यातील
परस्परसंबंधांचा अभ्यास करतो. या शाखेचे स्वरूप गतिशील आणि परिवर्तनशील आहे,
कारण पर्यावरण सतत बदलणाऱ्या नैसर्गिक व मानवी घटकांवर अवलंबून
असते. हवामान, तापमान, पर्जन्यमान,
नद्या, पर्वत, समुद्रकिनारे
हे नैसर्गिक घटक वेळोवेळी बदलतात आणि त्याचा परिणाम संपूर्ण पर्यावरणीय रचनेवर
होतो. मानवाच्या विविध आर्थिक, सामाजिक आणि तांत्रिक
क्रियाकलापांमुळे (जसे की शहरीकरण, औद्योगिकीकरण, वनतोड, प्रदूषण) पर्यावरणावर मोठ्या प्रमाणावर
परिणाम होतो.
मानवी गरजांमुळे नैसर्गिक संसाधनांचा अतिवापर होतो,
ज्यामुळे पर्यावरणाचा समतोल ढासळतो. स्थलांतर, जंगलतोड, मातीची धूप, जलप्रदूषण
यामुळे पर्यावरणाची गुणवत्ता बदलते. हवामान बदल, समुद्राची
पातळी वाढणे, बर्फ वितळणे यासारखे बदल हे पर्यावरणातील
अत्यंत गतिशील परिवर्तनाचे उदाहरण ठरतात. तसेच, जैवविविधतेत
घट येणे, नैसर्गिक आपत्ती (भूकंप, पूर,
चक्रीवादळ) यांचाही पर्यावरणावर मोठा प्रभाव होतो.
पर्यावरणीय धोरणे, कायदे,
व तांत्रिक प्रगती या बदलांवर प्रभाव टाकतात आणि पर्यावरणाचे
व्यवस्थापन शक्य होते. या सर्व बदलांचा अभ्यास करून, पर्यावरण
भूगोल शाश्वत विकासासाठी योग्य धोरणे व उपाययोजना सुचवतो. मानव व पर्यावरण
यांच्यातील परस्परसंबंध परस्परावलंबी असून, त्यातील बदल
समजून घेण्यासाठी पर्यावरण भूगोल हे शास्त्र उपयुक्त ठरते. म्हणूनच, या शास्त्राचे स्वरूप स्थिर नसून सतत बदलणारे, विविध
घटकांवर अवलंबून व गतिशील आहे.
५.
आंतरविद्याशास्त्रीय
स्वरूप:
पर्यावरण भूगोल हे एक आंतरविध्याशाखीय शास्त्र आहे,
जे विविध विज्ञानांच्या ज्ञानाचा संगम असतो. यात भूगोलशास्त्र,
जीवशास्त्र, रसायनशास्त्र, हवामानशास्त्र, समाजशास्त्र, आर्थिक
शास्त्र, भूगर्भशास्त्र, भौतिकशास्त्र
आणि अभियांत्रिकी यांचा समावेश होतो. भूगोलशास्त्राच्या तंत्रज्ञानांचा, जसे की नकाशे, GIS आणि रिमोट सेंसिंगचा वापर करून
स्थानिक व जागतिक पर्यावरणीय घटकांचा अभ्यास केला जातो.
जीवशास्त्राद्वारे परिसंस्था व जैवविविधतेचा सखोल अभ्यास होतो,
तर रसायनशास्त्र प्रदूषणाचे स्रोत आणि त्याचे परिणाम समजून घेण्यास
मदत करते. हवामानशास्त्र हवामान बदलांचे निरीक्षण करतो, तर
समाजशास्त्र मानव व पर्यावरणातील सामाजिक संबंधांचा अभ्यास करतो. आर्थिक शास्त्र
पर्यावरणीय संसाधनांच्या व्यवस्थापनात योगदान देते. भूगर्भशास्त्र व भौतिकशास्त्र
नैसर्गिक प्रक्रिया समजून घेण्यासाठी महत्त्वाचे आहेत, तर
अभियांत्रिकी पर्यावरणीय समस्या सोडवण्याच्या उपाययोजना करण्यास मदत करते. पर्यावरणीय धोरणे तयार करताना या विविध
विज्ञानांचे ज्ञान एकत्र केले जाते. नैसर्गिक आपत्तींच्या व्यवस्थापनासाठीही
बहुविध ज्ञान गरजेचे असते. या समन्वयामुळे पर्यावरणीय व्यवस्थापन आणि शाश्वत विकास
शक्य होतो. जैवविविधतेच्या संवर्धनासाठीही वेगवेगळ्या विज्ञानांचा वापर केला जातो.
संशोधनामध्येही विविध शाखांचा वापर करून पर्यावरणीय समस्यांचे
सखोल विश्लेषण होते. आंतरविध्याशाखीय दृष्टिकोनामुळे पर्यावरणीय बदलांचे परिणाम
अधिक व्यापक व प्रभावी प्रकारे समजले जातात. त्यामुळे पर्यावरणीय तज्ज्ञ,
शास्त्रज्ञ आणि धोरणकर्त्यांमध्ये सहकार्य वाढते. हे शास्त्र
सामाजिक, आर्थिक व भौतिक घटकांना एकत्रितपणे समजून घेते.
त्यामुळे पर्यावरण भूगोल बहुआयामी, विज्ञानाधिष्ठित आणि
व्यावहारिक शास्त्र ठरते, ज्याचा उपयोग पर्यावरण संरक्षण आणि
शाश्वत विकासासाठी होतो.
६.
उपयोजित स्वरूप / वास्तव स्वरूप:
पर्यावरण भूगोल हा भूगोलशास्त्राचा एक अत्यंत व्यावहारिक आणि
उपयोगी उपविभाग आहे, जो मानव आणि
पर्यावरण यांच्यातील परस्परसंबंधांचा वस्तुनिष्ठ आणि वैज्ञानिक दृष्टिकोनातून
अभ्यास करतो. या शाखेमध्ये नैसर्गिक घटक (उदा. हवामान, जल,
माती, वनस्पती) आणि मानवी घटक (उदा. लोकसंख्या,
शेती, उद्योग, नागरीकरण)
यांचा एकत्रित विचार केला जातो. याचे मुख्य उद्दिष्ट म्हणजे वास्तव जीवनात
उद्भवणाऱ्या पर्यावरणीय समस्यांचा अभ्यास करून त्यांचे समाधान शोधणे होय.
या शाखेचा अभ्यास आधुनिक काळातील ज्वलंत प्रश्नांवर केंद्रित असतो,
जसे की हवामान बदल, प्रदूषण, नैसर्गिक संसाधनांचा अतिवापर, आणि त्याचा मानवावर
होणारा परिणाम. पर्यावरण भूगोल शाश्वत विकासाच्या संकल्पनेवर आधारित असून, पर्यावरणीय संतुलन राखण्याचे उपाय शोधण्यास मदत करतो. स्थानिक ते जागतिक
स्तरावर विविध पर्यावरणीय घडामोडींचा अभ्यास यात केला जातो.
या शाखेत वापरण्यात येणाऱ्या संकल्पना वास्तव जीवनाशी
जोडलेल्या असून, त्या विविध भूभागातील
पर्यावरणीय विविधता समजून घेण्यास मदत करतात. पर्यावरण संरक्षणासाठी उपयुक्त
मार्गदर्शन करणे हे या शाखेचे एक महत्त्वाचे वैशिष्ट्य आहे. आधुनिक भूगोलातील GIS
(Geographic Information System), रिमोट सेंसिंग यांसारख्या
तांत्रिक साधनांचा वापर करून पर्यावरणाचा बारकाईने व अचूक अभ्यास केला जातो.
मानवाच्या जीवनशैलीचा पर्यावरणावर होणारा परिणाम स्पष्ट करून
ही शाखा सामाजिक व पर्यावरणीय जबाबदारी वाढवते. याचबरोबर नैसर्गिक आपत्तींचे
व्यवस्थापन, पर्यावरणीय धोरणे व कायदे यांचे
विश्लेषणही यात समाविष्ट आहे. शेती, जलव्यवस्थापन, नागरी विकास यासारख्या क्षेत्रांवर पर्यावरण भूगोलाचा थेट परिणाम पडतो.
एकूणच, पर्यावरण भूगोल ही
केवळ सैद्धांतिक अभ्यासाची शाखा नसून, ती प्रत्यक्ष जीवनाशी
जोडलेली, व्यावसायिकदृष्ट्या उपयुक्त व समाजोपयोगी अशी
शास्त्रीय शाखा आहे, जी पर्यावरणाशी संबंधित
समस्यानिवारणासाठी वैज्ञानिक आणि वास्तववादी दृष्टिकोन प्रदान करते.
७. वास्तविक / यथार्थ स्वरूप :
पर्यावरण भूगोल हा भूगोलशास्त्राचा एक अत्यंत महत्त्वपूर्ण
आणि वास्तवाशी निगडीत उपविभाग आहे. या शाखेचा मुख्य उद्देश म्हणजे मानव आणि
नैसर्गिक पर्यावरण यांच्यातील परस्परसंबंधांचा प्रत्यक्ष आणि वस्तुनिष्ठ अभ्यास
करणे. पर्यावरण भूगोल मानवी जीवनशैली, लोकसंख्या
वाढ, शहरीकरण यांसारख्या सामाजिक व आर्थिक घटकांचा
पर्यावरणावर होणारा परिणाम स्पष्टपणे दर्शवतो. यामध्ये नैसर्गिक घटक (हवामान,
मृदा, जल, वनस्पती) आणि
मानवी क्रियाकलाप यांच्यातील परस्पर प्रभाव समजावून घेतला जातो.
या शाखेचा अभ्यास आधुनिक काळातील वास्तव समस्यांवर केंद्रित
आहे,
जसे की हवामान बदल, प्रदूषण, जंगलतोड, मातीची धूप, जैवविविधतेतील
घट इत्यादी. हे शास्त्र भौगोलिक घटकांचे निरीक्षण, मापन व
विश्लेषण करून पर्यावरणीय बदलांचे कारण व परिणाम स्पष्ट करते. त्यासाठी GIS
(Geographic Information System), रिमोट सेंसिंग अशा आधुनिक
तंत्रज्ञानाचा वापर केला जातो, ज्यामुळे माहिती अधिक अचूक व
विश्लेषणाधिष्ठित होते.
स्थानिक तसेच जागतिक पातळीवर पर्यावरणीय समस्यांचे वस्तुनिष्ठ
विश्लेषण करून शाश्वत विकासासाठी उपाययोजना सुचवणे ही या शाखेची खासियत आहे.
नैसर्गिक आपत्तींचे व्यवस्थापन, पर्यावरणीय
धोरणांची अंमलबजावणी, कायद्यांचा परिणाम आणि पर्यावरण
व्यवस्थापनाच्या पद्धती यांचे मूल्यमापन या शाखेत महत्त्वाचे ठरते. संशोधनातून
मिळणारे निष्कर्ष समाजातील पर्यावरणीय समस्या सोडवण्यास थेट मदत करतात.
या शाखेमुळे सामाजिक व पर्यावरणीय जबाबदारीची जाणीव वाढते,
आणि व्यक्ती तसेच संस्था पर्यावरणपूरक निर्णय घेण्यासाठी सक्षम
होतात. विशेषतः शेती, जलव्यवस्थापन, ऊर्जा
वापर आणि नागरी नियोजन यासारख्या क्षेत्रांमध्ये पर्यावरण भूगोलाचे प्रत्यक्ष
परिणाम दिसून येतात. त्यामुळे ही शाखा केवळ सैद्धांतिक न राहता प्रत्यक्ष अनुभव,
विश्लेषण व व्यावहारिक उपायांवर आधारित आहे. एकूणच, पर्यावरण भूगोल हे एक यथार्थ, वैज्ञानिक आणि
समाजोपयोगी शास्त्र असून, ते आजच्या पर्यावरणीय आव्हानांना
उत्तर देण्यासाठी अत्यंत उपयुक्त ठरते.
८. अनुभवजन्य
स्वरूप :
पर्यावरण भूगोल हा एक अनुभवजन्य अभ्यासक्रम आहे जो प्रत्यक्ष
निरीक्षण,
मापन आणि विश्लेषणावर आधारित असतो. या शाखेत भौगोलिक आणि पर्यावरणीय
घटकांचे वास्तव अनुभव घेऊन त्यांचा सखोल अभ्यास केला जातो. मानवी क्रियाकलाप आणि
निसर्ग यांच्यातील परस्पर संबंध प्रत्यक्ष अनुभवातून उलगडले जातात, ज्यामुळे पर्यावरणीय बदलांचे स्वरूप आणि त्यांचे परिणाम अधिक स्पष्टपणे
समजतात.
हवामान बदल, प्रदूषण,
जंगलतोड, मातीची धूप यांसारख्या पर्यावरणीय
समस्यांचे निरीक्षण आणि नोंदणी अनुभवजन्य पद्धतीने केली जाते. भूगोलशास्त्रीय
नकाशे तयार करणे, GIS (Geographic Information System) आणि
रिमोट सेंसिंगसारख्या आधुनिक तंत्रज्ञानांचा वापर करून या माहितीचे संग्रहण आणि
विश्लेषण केले जाते. यामुळे वस्तुनिष्ठ आणि अचूक डेटा प्राप्त होतो, जो पर्यावरणीय संकटांना तोंड देण्यास मदत करतो.
प्रयोग, सर्वेक्षण व
फिल्ड वर्कद्वारे निसर्गातील घटक आणि मानवी परिणाम यांचा अभ्यास अनुभवजन्य
पद्धतीने होतो. स्थानिक समुदायांच्या अनुभवातूनही पर्यावरणीय संकटांचे उपाय शोधले
जातात, ज्यामुळे जागरूकता आणि सामाजिक जबाबदारी वाढते. तसेच,
नैसर्गिक आपत्तींचे व्यवस्थापन, पर्यावरणीय
धोरणे व त्यांची अंमलबजावणी यांचा अनुभवजन्य अभ्यास या शाखेचा महत्त्वाचा भाग आहे.
या शाखेतून मिळालेली तथ्ये आणि निष्कर्ष वैज्ञानिक
अभ्यासासाठी वापरले जातात, ज्यामुळे
पर्यावरणातील बदलांचे वास्तविक स्वरूप चांगल्या प्रकारे समजले जाते. परिणामी,
पर्यावरण भूगोल हा एक व्यवहार्य, विज्ञानाधिष्ठित
आणि समाजोपयोगी शास्त्र ठरतो, जो पर्यावरणीय समस्यांचे
यथार्थ उपाय शोधण्यात मदत करतो.
९. जटिल /
गुंतागुंतीचे स्वरूप:
पर्यावरण भूगोल हा मानव आणि निसर्ग यांच्यातील गुंतागुंतीच्या
संबंधांचा अभ्यास करणारा शास्त्राचा एक भाग आहे, ज्यामध्ये अनेक नैसर्गिक आणि मानवी घटक एकत्र येऊन काम करतात, त्यामुळे त्याचे स्वरूप खूपच जटिल बनते. नैसर्गिक घटक जसे हवामान, भूगोल, जैवविविधता सतत बदलत राहतात, तर मानवी घटकांमध्ये आर्थिक, सामाजिक, सांस्कृतिक आणि तांत्रिक बाबींचा समावेश होतो, जे
एकमेकांवर प्रभाव टाकतात. या घटकांमधील परस्परसंवादामुळे पर्यावरणीय परिस्थिती
अनेकदा अप्रत्याशित आणि असंतुलित होते.
शहरीकरण, औद्योगिकीकरण
आणि शेतीसारख्या मानवी क्रियाकलापांनी पर्यावरणावर मोठा प्रभाव टाकला असून
नैसर्गिक आपत्ती जसे पूर, दुष्काळ आणि भूकंप ही देखील या
जटिलतेचा भाग आहेत. पर्यावरणीय समस्या बहुविध स्वरूपाच्या असून, त्यांची कारणे एकसंध नसतात. जलप्रदूषण, मातीची धूप,
हवामान बदल, जैवविविधतेचा नाश आणि परिसंस्थेचा
ढासळणे अशा समस्यांचे अनेक पैलू आहेत. तंत्रज्ञान, धोरणे आणि
सामाजिक बदल या सर्वांचा पर्यावरणावर एकत्रित परिणाम होतो, ज्यामुळे
समस्या अधिक गुंतागुंतीच्या स्वरूपात वाढतात.
पर्यावरणीय
व्यवस्थापन करताना विविध घटकांचा समन्वय करणे खूप आव्हानात्मक असते,
कारण बदलांचे परिणाम स्थानिक, प्रादेशिक आणि
जागतिक स्तरावर वेगळे दिसतात. पर्यावरणीय ज्ञान आणि संशोधनात विविध शाखांचा समन्वय
आवश्यक असून, अपूर्ण माहिती आणि गुंतागुंतीमुळे योग्य
उपाययोजना करणे कठीण होते. सामाजिक आणि आर्थिक कारणांमुळे पर्यावरणीय तणाव आणि
संघर्षही वाढतात. या सर्वांमुळे पर्यावरण भूगोल हे एक जटिल, बहुआयामी
आणि सतत बदलणारे क्षेत्र आहे, ज्याचा अभ्यास पर्यावरणीय
समस्या सखोल समजून घेण्यास आणि प्रभावी उपाय शोधण्यास मदत करतो.
१०. पद्धतशीर / क्रमबद्ध स्वरूप :
पर्यावरण भूगोल हे शास्त्रीय पद्धतीने अभ्यासले जाणारे एक
संयोजित क्षेत्र आहे, ज्यात विविध
शास्त्रांच्या तत्त्वांचा समावेश होतो. यामध्ये भौगोलिक निरीक्षण, मापन, नकाशे तयार करणे, आकडेवारीचे
विश्लेषण यांचा वापर करून पर्यावरणीय घटकांचे अभ्यास केले जातात. पद्धतशीर
अभ्यासामुळे पर्यावरणातील बदलांचे कारण, परिणाम आणि
प्रवृत्ती समजायला मदत होते.
या शाखेत जीवशास्त्र,
रसायनशास्त्र, हवामानशास्त्र, समाजशास्त्र, अर्थशास्त्र यांसारख्या अनेक
शास्त्रांमधील ज्ञानाचा सयुक्तिक वापर केला जातो. या संयोजनामुळे निसर्ग आणि मानव
यांच्यातील गुंतागुंतीचे नाते समजण्यास सुलभ होते. संशोधनात GIS, रिमोट सेंसिंगसारख्या आधुनिक तंत्रज्ञानाचा वापर करून अधिक अचूक माहिती
गोळा केली जाते. पद्धतशीर अभ्यासाने पर्यावरणीय समस्यांचे विश्लेषण आणि त्यावर
उपाययोजना प्रभावीपणे करता येतात. सयुक्तिक दृष्टिकोनामुळे सामाजिक, आर्थिक आणि भौतिक घटकांतील संबंध नीट समजून घेता येतात. शाश्वत विकासासाठी
आणि पर्यावरणीय व्यवस्थापनासाठी या स्वरूपाचे महत्त्व अधिक आहे. निर्णयप्रक्रियेत वैज्ञानिक
माहितीचा उपयोग करून धोरणे ठरवली जातात.
या क्षेत्रात
निरीक्षण,
प्रयोग, सर्वेक्षण, डेटा
संकलन, विश्लेषण असे सर्व पायऱ्या एकत्र काम करतात. पर्यावरण
भूगोलाचा हा संयोजित आणि पद्धतशीर स्वरूप त्याला एक प्रभावी आणि व्यावहारिक
शास्त्र बनवते. त्यामुळे पर्यावरणीय ज्ञानाचा समाजोपयोगी वापर होतो व नैसर्गिक
संसाधनांचे संवर्धन शक्य होते. या अभ्यासाने मानवी क्रियाकलापांच्या पर्यावरणावर
होणाऱ्या परिणामांची जाणीव होते आणि त्यावर सुधारणा करता येते. परिणामी, पर्यावरण भूगोल हे आधुनिक काळातील पर्यावरणीय आव्हानांना तोंड देण्यास
उपयुक्त शास्त्र ठरते.
११.
मानव कल्याणकारी शास्त्र:
ही पर्यावरण भूगोलाची शाखा मुख्यतः मानव आणि पर्यावरण
यांच्यातील नातेसंबंधांचा अभ्यास करते. त्याचा मुख्य उद्देश म्हणजे पर्यावरणीय
घटकांचा मानवावर होणाऱ्या परिणामांचा सखोल समज मिळवणे. हवामान बदल,
प्रदूषण, जलप्रदूषण यांसारख्या पर्यावरणीय
समस्यांचा मानवी आरोग्यावर आणि जीवनशैलीवर होणारा नकारात्मक परिणाम या शाखेत
तपासला जातो.
पर्यावरणाचे संरक्षण आणि शाश्वत विकास या शाखेच्या मुख्य हेतू
आहेत,
जेणेकरून नैसर्गिक संसाधने पुढील पिढ्यांसाठी सुरक्षित राहतील.
याशिवाय सामाजिक न्याय आणि पर्यावरणीय समतेला प्रोत्साहन देणे, म्हणजेच पर्यावरणीय संसाधनांचा योग्य वाटप होणे यावरही भर दिला जातो.
स्थानिक आणि जागतिक स्तरावर पर्यावरणीय धोरणे तयार करताना या शाखेचा मोठा वापर
होतो.
नैसर्गिक आपत्तींचे व्यवस्थापन करून मानवी जीव वाचवण्याचा
प्रयत्न हा देखील या शाखेचा महत्त्वाचा भाग आहे. शेती,
जलस्रोत आणि ऊर्जा यांसारख्या क्षेत्रांमध्ये पर्यावरणीय सुधारणा
करून मानव कल्याण साधले जाते. प्रदूषण नियंत्रणासाठी आवश्यक उपाययोजना या शाखेत
समजून घेऊन आरोग्यदायी वातावरण तयार केले जाते.
पर्यावरणीय शिक्षण आणि जनजागृतीमुळे लोकांच्या जीवनशैलीत
सुधारणा घडवणे, सामाजिक तणाव कमी करणे आणि
शांतता टिकवणे या शाखेचा उद्देश आहे. मानवी हक्क आणि पर्यावरण हक्क यांच्यात
संतुलन साधण्याचा प्रयत्न केला जातो, ज्यामुळे धोरणे
लोकाभिमुख आणि न्यायसंगत बनतात.
लोकसंख्या वाढीचा पर्यावरणावर होणारा प्रभाव आणि त्याचा
मानवावर परिणाम याचा सखोल अभ्यास होतो. पर्यावरणीय संकटांपासून संरक्षण करणे,
त्यावर उपाय शोधणे आणि पुनर्रचना करणे यातही या शाखेचा उपयोग होतो.
अखेर, पर्यावरण भूगोल हा
एक समाजोपयोगी शास्त्र आहे जो मानवी जीवनाचे विविध पैलू पर्यावरणीय दृष्टीने समजून
घेण्यास मदत करतो आणि मानव कल्याणासाठी प्रत्यक्ष उपयुक्त आहे. हे केवळ सैद्धांतिक
न राहता व्यवहारातील समस्या सोडविण्याच्या दृष्टीनेही महत्वाचे आहे.
पर्यावरणीय
भूगोलाची व्याप्ती / पर्यावरणीय
भूगोलाचे क्षेत्र (Scope):
पर्यावरणीय भूगोलाची व्याप्ती अतिशय व्यापक आहे. या विषयामध्ये समाविष्ट
केलेले अभ्यासघटक बघता सदर व्यापकता सहज लक्षात येते. बदलत्या मानव व पर्यावरण
यांच्या संबंधातून निर्माण होणाऱ्या नवनवीन संकल्पना, समस्या
या विषयांमध्ये सतत समाविष्ट केल्या गेल्या. यामुळे या विषयाच्या प्रत्येक नवीन पुस्तकात
किंवा संदर्भ ग्रंथात काहीतरी नवीन अभ्यासघटकांचा समावेश होत असतो या विषयातील
सर्व अभ्यासघटक लक्षात येतात. आपणास पर्यावरणीय भूगोलाची व्याप्ती पुढील
मुद्द्यांच्या मदतीने सांगता येते.
१. पर्यावरण
संकल्पना व इतर पर्यावरणाशी संबंधित प्राथमिक स्वरूपाची माहिती:
पर्यावरण म्हणजे आपल्याला वेढून असलेले नैसर्गिक आणि मानवी
घटकांचे एकत्रित स्वरूप होय. यात हवा, पाणी,
जमीन, जंगलं, प्राणी,
पक्षी, वनस्पती, तसेच
माणूस आणि त्याच्या क्रिया यांचा समावेश होतो. पर्यावरण दोन प्रकारचे असते –
जैविक (सजीव) आणि अजैविक (निर्जीव) घटक. जैविक घटकांमध्ये प्राणी,
माणसे, झाडे यांचा समावेश होतो. अजैविक
घटकांमध्ये माती, पाणी, हवामान,
तापमान हे येतात. पर्यावरण मानवी जीवनासाठी अत्यंत आवश्यक आहे कारण
आपण त्यावर पूर्णपणे अवलंबून आहोत. शेती, अन्न, पाणी, वस्त्र, निवारा यासाठी
आपण निसर्गावर अवलंबून असतो. मानवी क्रियेमुळे पर्यावरणात अनेक समस्या निर्माण होत
आहेत.
उदा. प्रदूषण, जंगलतोड,
हवामान बदल, जैवविविधतेचा नाश. या समस्या मानव
आणि इतर जीवसृष्टीसाठी धोकादायक ठरू शकतात. पर्यावरणाच्या संतुलनासाठी त्याचे
संरक्षण आवश्यक आहे. वृक्षारोपण, पाण्याची बचत, पुनर्वापर, पुनर्चक्रण यासारख्या उपायांनी संरक्षण
शक्य आहे. पर्यावरण शिक्षणातून जनजागृती होणे महत्त्वाचे आहे. शाश्वत विकासासाठी
पर्यावरणाचे संवर्धन करणे गरजेचे आहे. निरोगी जीवन आणि सुरक्षित भविष्यासाठी
पर्यावरण जपणे ही आपली जबाबदारी आहे.
२. पर्यावरणीय
भूगोलाच्या अभ्यास पद्धती व अभ्यासाचे महत्त्व:
पर्यावरणीय भूगोल हा स्वतंत्र विषय असल्यामुळे याचा अभ्यास
करण्यासाठी वापरल्या जाणाऱ्या अभ्यास पद्धतींचा अभ्यास यात केला जातो. उदा.
1.
क्षेत्र निरीक्षण (Field Observation) – प्रत्यक्ष
स्थळावर जाऊन माहिती गोळा केली जाते.
2.
नकाशांचा वापर – भूप्रदेश, नद्या, वनक्षेत्र यांचे स्थान समजण्यासाठी नकाशांचा
अभ्यास होतो.
3.
उपग्रह चित्रे (Satellite Images) – पर्यावरणातील
बदलांचा आढावा घेण्यासाठी उपयुक्त.
4.
GIS (Geographic Information System) – पर्यावरणीय माहितीचे
विश्लेषण व साठवणूक यासाठी वापरले जाते.
5.
सांख्यिकी पद्धती – गोळा केलेल्या माहितीचे
विश्लेषण करून निष्कर्ष काढले जातात.
6.
तुलना पद्धती – वेगवेगळ्या क्षेत्रांतील
पर्यावरणीय घटकांची तुलना केली जाते.
7.
वेळेचा अभ्यास (Temporal Study) – पर्यावरणातील
बदल कालांतराने कसे झाले ते पाहिले जाते.
8.
कारण-परिणाम पद्धत – माणसाच्या कृतीचा
पर्यावरणावर होणारा परिणाम शोधला जातो.
9.
सर्वेक्षण पद्धत – जनमत, स्थानिक माहिती, अनुभव गोळा केला जातो.
10.
प्रयोगशाळा पद्धती – काही घटकांचा वैज्ञानिक
पद्धतीने अभ्यास प्रयोगशाळेत केला जातो.
या विषयाच्या अभ्यासाचा मूळ उद्देश म्हणजे प्रत्येक भौगोलिक
प्रदेशात मानव व पर्यावरण यांच्यातील संबंध पर्यावरणस्नेही स्थापन करणे व
त्याबद्दलची जाणीव जागृती मानवात निर्माण करणे होय. पर्यावरणाचे संवर्धन करून
शाश्वत विकासासाठी मानवाला प्रोत्साहन देण्यासाठी या विषयाचा अभ्यास महत्त्वाचा
ठरतो. यामुळे या विषयाच्या व्याप्तीमध्ये या घटकाला विशेष महत्त्व आहे.
३. परिसंस्था:
पर्यावरणीय भूगोलाच्या सर्व अभ्यासघटकांमध्ये महत्त्वाचा घटक
म्हणजे परिसंस्था होय. या घटकाचा अतिशय अचूक व सर्वसमावेशक अभ्यास या विषयामध्ये
केला जातो. परिसंस्था अर्थ, व्याख्या, संकल्पना, रचना, कार्य,
प्रकार, व्याप्ती या सर्व घटकांद्वारे या
विषयात सदर घटकाचा सविस्तर अभ्यास केला जातो.
४. पर्यावरणाचे प्रकार:
पर्यावरणीय भूगोलामध्ये पर्यावरणाचे जे दोन प्रमुख प्रकार
आहेत त्यांचा व त्यांच्या उपघटकांचा अभ्यास केला जातो. यामध्ये नैसर्गिक व मानवी
किंवा सांस्कृतिक पर्यावरणाचा समावेश होतो. नैसर्गिक पर्यावरणामध्ये अजैविक
(मृदा,
पाणी, खनिजे, मूलद्रव्ये,
प्रकाश, भूकवच इ.) घटक व जैविक (वनस्पती,
प्राणी, पक्षी, सूक्ष्मजीवजंतू
घटकांचा समावेश होतो तर मानवी किंवा सांस्कृतिक पर्यावरणामध्ये मानवाने
पृथ्वीवर तयार केलेल्या पर्यावरणाचा समावेश होतो. यात वाहतूक, दळणवळण, वसाहत, शेती, कारखाने, समाजव्यवस्था, राज्यव्यवस्था
इत्यादींचा समावेश होतो. या दोन्ही पर्यावरणाच्या प्रकाराबद्दल सविस्तर अभ्यास या
विषयात केला जातो.
मानवी पर्यावरण व नैसर्गिक पर्यावरणामधील सहसंबंध प्रत्येक प्रवेशानुसार
अभ्यासला जातो. विषुववृत्तीय प्रदेश, मोसमी हवामानाची प्रवेश,
बाळवंटी प्रवेश, टुंड्रा प्रदेश, डोंगराळ प्रवेश, सागरकिनारी प्रदेश इ. सर्व प्रदेशात
मानव व पर्यावरण यांच्यातील आंतरक्रियांमध्ये फरक असतो. हा फरक या विषयात अभ्यासला
जातो. मानव प्रत्येक भौगोलिक प्रदेशात आपल्या मूलभूत गरजा पूर्ण करण्यासाठी जे
प्रयत्न करतो त्याचा तेथील पर्यावरणावर परिणाम होतो. मानव उपलब्ध पर्यावरणानुसार
आपले वर्तन बदलतो या सर्वांचा अभ्यास या विषयात केला जातो.
५. साधनसंपदा:
साधनसंपदा म्हणजे
पर्यावरणातील अशी वस्तू किंवा पदार्थ की, ज्यामध्ये
मानवाच्या गरजा पूर्ण करण्याची क्षमता आहे. यात पाणी, मृदा,
जंगले, प्राणी, खनिजे,
ऊर्जा इत्यादींसारख्या नैसर्गिक संपदा व मानव एक साधनसंपदा गृहीत
धरून अभ्यास केला जातो. मानवाचा संपूर्ण विकास या साधनसंपत्ती अवलंबून असतो,
मात्र हा विकास करताना मानवाने नैसर्गिक चक्रांमध्ये मोठ्या
प्रमाणात हस्तक्षेप केला यामुळेच पर्यावरणाचा समतोल बिघडू लागला व अनेक पर्यावरणीय
समस्या निर्माण झाल्या. यामुळे या साधनसंपदेचा अतिवापर टाळून त्यांचे संवर्धन कशा
प्रकारे करावे याचाही अभ्यास या विषयात केला जातो.
६. पर्यावरणीय
समस्या:
पर्यावरणीय समस्यांमध्ये मानवनिर्मित व
निसर्गनिर्मित समस्यांचा समावेश होतो. मानवनिर्मित समस्या मात्र निसर्गातील
पर्यावरणाच्या असमतोलास कारणीभूत ठरतात, याचा
सर्वाधिक परिणाम जैवविविधतेवर नकारात्मक. स्वरूपात होतो. मानवाने कारखान्यांसाठी
मोठ्या प्रमाणात साधनसंपदांचा अतिरेकी वापर केला. यातून हवा प्रदूषण, जल प्रदूषण, घनप्रदूषण, मृदा
प्रदूषण मोठ्या प्रमाणात वाढले. वृक्षाखालील क्षेत्र कमी झाले. जागतिक तापमानवाढ,
प्रदूषकांमुळे ओझोनचा क्षय झाला. आम्लपर्जन्य निर्मिती इत्यादी
समस्यांचा शास्त्रीय अभ्यास या विषयात केला जातो. आज जैविक विविधतेचा जो झपाट्याने
व्हास होत आहे यावर अधिक चिंतन, मनन केले जाते. जागतिक
स्तरावर एकत्रित प्रयत्न केले जातात याचाही अभ्यास यात केला जातो.
याप्रमाणेच काही पर्यावरणीय आपत्ती नैसर्गिकपणे निर्माण होतात. यात भूकंप,
ज्वालामुखी, भूमिपात, गारपीट,
त्सुनामी, वणवे, साथीचे
रोग, हिमवर्षाव, पूर, महापूर, दुष्काळ यांसारख्या समस्यांचाही अभ्यास केला
जातो. प्रत्येक भौगोलिक प्रदेशात जरी यांची व्याप्ती व तीव्रता कमी-जास्त असली तरी
यांचा अभ्यास या विषयात केला जातो.
७. लोकसंख्यावाढ व
शहरीकरण:
पर्यावरणीय समस्यांचा जेव्हा अभ्यास केला जातो तेव्हा एक
गोष्ट लक्षात येते ती म्हणजे अनेक पर्यावरणीय समस्यांचे मूळ कारण लोकसंख्यावाढ,
शहरीकरण व उद्योगधंद्यांचा विकास ही आहेत. त्यामुळे या घटकांचा अभ्यास
पर्यावरणीय भूगोलात केला जातो, लोकसंख्यावाढीचा दर ज्या
देशात अधिक आहे अशा अतिरिक्त लोकसंख्या असलेल्या आशिया व काही आफ्रिकन देशांमध्ये
पर्यावरणावर विपरीत परिणाम झालेला आहे. कारखानदारी किंवा उ‌द्योगविकास व शहरीकरण
अधिक असलेल्या प्रवेशातही प्रदूषणासारखी समस्या अधिक तीव्र बनली आहे. यामुळे या
पर्यावरणीय समस्यांचे स्रोत असलेल्या घटकांचाही अभ्यास या विषयात सविस्तरपणे केला
जातो.
८. पर्यावरणीय
प्रभाव परीक्षण:
मानव व पर्यावरण यांच्यातील आंतरसंबंधाचा अभ्यास
पर्यावरणीय भूगोलातील महत्त्वाचा अभ्यासघटक मानला जातो. सदर अभ्यास पर्यावरण
प्रभाव परीक्षणाच्या माध्यमातून केला जातो. अलीकडच्या काळात सदर अभ्यास अतिशय
महत्त्वाचा मानला जातो. यासाठी पर्यावरण प्रभाव परीक्षणाच्या विविध पद्धतींचा वापर
केला जातो जेव्हा मानव एखाद्या प्रदेशात नवीन प्रकल्प अथवा उद्योग सुरू करतो
तेव्हा त्याचा पर्यावरणावर होणारा प्रभाव, तो
प्रकल्प सुरू करण्यापूर्वी किंवा सुरू झाल्यावर वेळोवेळी त्याचे परीक्षण केले जाते
व त्यावरून अहवाल तयार केला जातो. या अहवालावरच त्या प्रकल्पाबद्दल अथवा
उद्योगाबद्दल योग्य तो निर्णय घेतला जातो. त्यामुळे सदर अभ्यासघटक या विषयात
महत्त्वाचा मानला जातो.
९. पर्यावरण
नियोजन व व्यवस्थापन:
लोकसंख्या विस्फोटामुळे अनेक प्रदेशात पर्यावरणीय समस्यांची
तीव्रता वाढत आहे. साधनसंपदेवर (जल, वन,
ऊर्जा) मोठ्या प्रमाणात लाग वाढत आहे. निर्वनीकरण, क्षारीकरण, प्रदूषण, रासायनिक
शेती, भूजलाचा अतिरिक्त वापर, जैविक
विविधतेचा न्हास इत्यादींमुळे मानवी व प्राणिजीवन धोक्यात आले आहे. अशा वेळी वरील
सर्व समस्यांची तीव्रता कमी करण्यासाठी उपलब्ध साधनसंपदा, तंत्रज्ञान,
मानवी गरज इत्यादींबाबत योग्य पर्यावरणस्नेही नियोजन व व्यवस्थापन
तात्पुरत्या किंवा दीर्घकाळासाठी तयार केले जाते. सदर नियोजन गाव, तालुका, जिल्हा, राज्य,
देश व आंतरराष्ट्रीय स्तरावर केले जाते. त्यासाठी योग्य कालावधी
निश्चित केला जातो. यामध्ये मात्र मूळ उद्देश हा पर्यावरणाचे संवर्धन व संतुलन हाच
असतो.
अशा प्रकारे ज्या-ज्या अभ्यासघटकांचा समावेश पर्यावरणीय
भूगोलाच्या अभ्यासात केला जातो त्या सर्वांनाच पर्यावरणीय भूगोलाच्या व्याप्तीतील
एक-एक घटक मानला जातो. पर्यावरणशास्त्र, पर्यावरण
अभ्यास, पर्यावरण जाणीव जागृती यांसारख्या विषयातील जवळपास
सर्वच घटक पर्यावरणीय भूगोलाच्या व्याप्तीत समाविष्ट होतात. यामुळेच पर्यावरणीय
भूगोलाची व्याप्ती व्यापक मानली जाते.
१.२ पर्यावरणाचे
प्रकार :
पर्यावरण हे जीवनाचा पाया असून निसर्ग आणि मानव यांच्या
परस्परसंबंधांचे एक संपूर्ण जाळे आहे. पर्यावरणात नैसर्गिक घटक तसेच मानवी
क्रियाकलापांचा समावेश होतो. निसर्गाने तयार केलेले नैसर्गिक पर्यावरण जीवनासाठी
अनुकूल असते, तर मानवी हस्तक्षेपामुळे
पर्यावरणात बदल घडतात. पर्यावरणाचे वेगवेगळे प्रकार आहेत जे विविध पैलू दर्शवितात.
हे प्रकार निसर्ग, सामाजिक, सांस्कृतिक,
आर्थिक आणि राजकीय घटकांवर आधारित असतात. पर्यावरणाच्या या विविध
स्वरूपांचा अभ्यास केल्याने मानव आणि निसर्ग यांच्यातील संतुलन टिकवता येते.
त्यामुळे पर्यावरणाचे प्रकार समजून घेणे अत्यंत गरजेचे आहे. या प्रकारांमुळे
पर्यावरणाच्या गुंतागुंतीचा सखोल आढावा घेता येतो. त्यामुळे मानव जीवनाचा विकास
आणि पर्यावरण संरक्षण यामध्ये संतुलन राखण्यास मदत होते.
पर्यावरणाचे प्रकार : 1.
नैसर्गिक पर्यावरण 2.
मानाव – निर्मित पर्यावरण
1. नैसर्गिक पर्यावरण
नैसर्गिक पर्यावरण म्हणजे मानवाच्या हस्तक्षेपाशिवाय
निसर्गाने घडवलेले वातावरण होय, ज्यामध्ये
जैविक (जसे की प्राणी, पक्षी, वनस्पती,
सूक्ष्मजीव) आणि अजैविक (हवा, पाणी, माती, तापमान, सूर्यप्रकाश)
घटक एकत्रितपणे कार्य करतात. हे घटक एकमेकांवर परस्पर अवलंबून असतात आणि मिळून एक
परिसंस्था (एखाध्या प्रदेशातील सजीव व निर्जीव घटकॅनचे अंतरजाळे) निर्माण करतात.
नद्या, पर्वत, समुद्र, झाडं, जंगलं हे सर्व नैसर्गिक पर्यावरणाचे घटक आहेत,
जे मानवी जीवनासाठी आवश्यक संसाधने पुरवतात. नैसर्गिक पर्यावरण
हवामान नियंत्रण, पर्जन्य निर्मिती, जलचक्र,
अन्नसाखळी आणि जैवविविधतेचे संतुलन राखण्यामध्ये मोलाची भूमिका
बजावते. तथापि, वाढते प्रदूषण, जंगलतोड,
औद्योगिकीकरण आणि शहरीकरण यांमुळे नैसर्गिक पर्यावरणाचे संतुलन
बिघडते. त्यामुळे अनेक पर्यावरणीय समस्या निर्माण होतात, जसे
की हवामान बदल, जैवविविधतेचा नाश, वायू
व जलप्रदूषण. या पार्श्वभूमीवर, नैसर्गिक पर्यावरणाचे
संरक्षण आणि संवर्धन करणे ही मानवी जबाबदारी आहे. यामुळेच पर्यावरणीय समतोल राखता
येतो आणि भावी पिढ्यांसाठी सुरक्षित व निरोगी जीवनशैली सुनिश्चित केली जाऊ शकते.
नैसर्गिक पर्यावरण प्रकार : 1. जैविक पर्यावरण 2. अ- जैविक पर्यावरण
1. जैविक
पर्यावरण
**जैविक पर्यावरण** म्हणजे
सजीव घटकांचे पर्यावरण, ज्यामध्ये प्राणी,
झाडे, मानव, कीटक व
सूक्ष्मजीव यांचा समावेश होतो. हे घटक एकमेकांवर अन्न व उर्जेसाठी अवलंबून असतात.
अन्नसाखळी, अन्नजाळी व परिसंस्थेचा समतोल यामुळे राखला जातो.
याचे मुख्य घटक उत्पादक, ग्राहक व अपघटक आहेत. प्रदूषण व
मानवी हस्तक्षेपामुळे हे पर्यावरण धोक्यात आले असून, त्याचे
संरक्षण करणे अत्यावश्यक आहे.
जैविक
पर्यावरणाचे प्रकार :
1. वनस्पतीजन्य पर्यावरण
वनस्पतीजन्य
पर्यावरण म्हणजे असे पर्यावरण ज्यामध्ये मुख्यतः वनस्पतींचा मोठ्या प्रमाणावर
समावेश असतो. या पर्यावरणात झाडे, झुडपे,
गवत व इतर सर्व प्रकारच्या वनस्पती राहतात. या वनस्पती सजीवांच्या
जीवनासाठी अन्न, निवारा, वसतिगृह तसेच
ऑक्सिजन पुरवतात. वनस्पतीजन्य पर्यावरण हवामान नियंत्रित करण्यास, माती धूपण्यापासून संरक्षण करण्यास आणि पाण्याच्या साठ्याला टिकवून
ठेवण्यास मदत करते.
वनस्पतीजन्य पर्यावरण हे जैविक परिसंस्थेतील महत्त्वाचा भाग असून, यामुळे जैवविविधता टिकते आणि पर्यावरणाचा समतोल राखला जातो. मानव तसेच
प्राणी या पर्यावरणावर अवलंबून आहेत, म्हणून वनस्पतीजन्य
पर्यावरणाचे संरक्षण अत्यंत आवश्यक आहे.
2. प्राणीजन्य
पर्यावरण:
प्राणीजन्य पर्यावरण म्हणजे असे पर्यावरण जेथे
मुख्यत्वे प्राणीजीवांचा व प्राणीजन्य घटकांचा समावेश असतो. यामध्ये विविध
प्रकारचे प्राणी, पक्षी, कीटक, माश्या व इतर सजीव घटक येतात. प्राणीजन्य पर्यावरणात प्राणी आपले अन्न,
निवारा, वसतिगृह व पुनरुत्पादनासाठी योग्य
जागा शोधतात. हे पर्यावरण जैवविविधतेचा महत्त्वाचा भाग असून, प्राणी व वनस्पती यांच्यातील परस्पर संबंध या पर्यावरणाच्या संतुलनासाठी
अत्यंत आवश्यक असतात. प्राणीजन्य पर्यावरणात प्राण्यांचे जीवनक्रम, आहारसाखळी व अधिवास यांचा अभ्यास होतो.
2. अजैविक पर्यावरण
अजैविक पर्यावरण म्हणजे **निर्जीव घटकांचे पर्यावरण** होय. यामध्ये
माती,
पाणी, हवा, तापमान,
सूर्यप्रकाश, खनिजे यांचा समावेश होतो. हे घटक
सजीवांच्या जीवनासाठी अत्यंत आवश्यक असतात. अजैविक घटक सजीवांच्या वाढीवर व
क्रियाशीलतेवर परिणाम करतात. सूर्यप्रकाश वनस्पतींसाठी अन्न तयार करण्यासाठी
आवश्यक असतो. पाणी सर्व सजीवांच्या पचन, श्वसन, वाढ यासाठी उपयोगी असते. माती वनस्पतींच्या वाढीसाठी पोषणद्रव्ये पुरवते. हवामान
सजीवांच्या वसतिस्थानावर प्रभाव टाकते. अजैविक घटकांमध्ये सजीवांचे जीवन चक्र
चालते. म्हणून, अजैविक पर्यावरण सजीवांसाठी मूलभूत आधार आहे.
अजैविक पर्यावरण
प्रकार:
1. मृदावरणीय पर्यावरण 2. जलावरणीय पर्यावरण 3. वातावरणीय
पर्यावरण
1. मृदावरणीय
पर्यावरण
मृदावरणीय पर्यावरण म्हणजे पृथ्वीच्या पृष्ठभागावरील मृदा (माती) आणि
तिच्याशी संबंधित घटकांचे एकत्रित पर्यावरण होय. मृदा हे सजीवांच्या जीवनासाठी
आवश्यक पोषणद्रव्ये पुरवते तसेच वनस्पतींना व प्राण्यांना आधार देते. मृदावरणीय
पर्यावरणामध्ये मातीचा प्रकार, तिचे
पोषणतत्त्व, जलधारणा क्षमता आणि तिचा रासायनिक व भौतिक
गुणधर्म यांचा समावेश होतो. हे पर्यावरण वनस्पतींच्या वाढीसाठी, अन्ननिर्मितीसाठी आणि जैवविविधतेच्या टिकावासाठी अत्यंत महत्त्वाचे आहे.
यामध्ये पर्वत, पठारे, मैदाने यांचाही
अभ्यास केला जातो.
2. जलावरणीय
पर्यावरण
जलावरणीय पर्यावरण म्हणजे पृथ्वीवरील
सर्व पाण्याशी संबंधित परिसर होय. खार्‍या पाण्याचे, गोड्या पाण्याचे आणि अर्ध- जलीय असे प्रकार पडतात. यामध्ये
नद्या, तलाव, समुद्र, महासागर, जलाशय, ओढे यांचा
समावेश होतो. या पर्यावरणात जलजीव, जलवनस्पती, सूक्ष्मजीव आणि इतर सजीव राहतात. जलावरणीय पर्यावरण जीवनासाठी अत्यंत
महत्त्वाचे असून, पाणी, ऑक्सिजन,
तापमान यांसारख्या घटकांवर अवलंबून असते. यामुळे जैवविविधता टिकते
आणि परिसंस्था संतुलित राहते. जलावरणीय पर्यावरणाचे संरक्षण करणे मानव आणि
निसर्गासाठी अत्यावश्यक आहे.
3. वातावरणीय
पर्यावरण
वातावरणीय पर्यावरण म्हणजे पृथ्वीभोवती
असलेले वायूमंडल आणि त्यातील सर्व निर्जीव घटकांचा संच होय. यात हवा, तापमान, आर्द्रता, वाऱ्याचा वेग, दाब, वायूंचे प्रमाण
यांचा समावेश होतो. हे पर्यावरण सजीवांच्या जीवनासाठी आवश्यक असते कारण ते
श्वासोच्छवास, हवामान नियंत्रण आणि जीवनाच्या इतर क्रियांना
चालना देते. वातावरणीय पर्यावरणाच्या संतुलनामुळे पृथ्वीवरील जीवन टिकून राहते.
त्यामुळे त्याचे रक्षण करणे अत्यंत आवश्यक आहे. यामध्ये प्रदेशानुसार अभ्यासचा
समावेश होतो. उदा. विषुववृत्तीय, समशीतोष्ण आणि ध्रुविय
पर्यावरण.
2. मानव निर्मित
पर्यावरण
मानव निर्मित पर्यावरण म्हणजे माणसाने आपल्या गरजांसाठी
तयार केलेले भौतिक आणि सामाजिक वातावरण होय, ज्यात
इमारती,
रस्ते, शहरे आणि उद्योग यांचा समावेश होतो. हे
पर्यावरण निसर्गावर आधारित असून मानवी हस्तक्षेपामुळे त्याचे स्वरूप बदलले आहे.
शहरीकरण, औद्योगिकीकरण आणि तंत्रज्ञानामुळे याचा विस्तार
झाला आहे. मानवाच्या जीवनशैली, संस्कृती, आणि समाजव्यवस्थाही या पर्यावरणाचा भाग आहेत. नैसर्गिक पर्यावरणात मानवी
हस्तक्षेपामुळे अनेकदा जैवविविधता आणि परिसंस्था प्रभावित झाल्या आहेत. प्रदूषण,
संसाधनांचा अति वापर, आणि जागतिक तापमानवाढ या
या पर्यावरणाच्या प्रमुख समस्या आहेत. वाढती मागणी अन्न, पाणी
आणि ऊर्जा यामुळे तणाव वाढतो. तरीही, हे पर्यावरण मानव
प्रगतीसाठी आवश्यक असून टिकाऊ आणि पर्यावरणपूरक ठेवणे गरजेचे आहे. नैसर्गिक व
मानवी घटकांमध्ये समन्वय राखून, योग्य नियोजन आणि
संरक्षणाद्वारे मानव निर्मित पर्यावरण अधिक सुरक्षित व आरोग्यदायी बनवता येते.
म्हणूनच, मानव निर्मित पर्यावरणाचा विकास करताना जबाबदारीचा
विचार करणे महत्त्वाचे आहे.
मानव-निर्मित
पर्यावरण प्रकार : 1 अंतर्गत
पर्यावरण 2. बाहय पर्यावरण
1 अंतर्गत पर्यावरण:
यामध्ये
समाजतील चालीरीती, रूढी, परंपरा, सणवार, लोककला, आणि विविध संस्था यामध्ये स्वयंसेवी संघटना, महिला
मंडळ, सांस्कृतिक मंडळे, शाळा, समित्या यांचा समावेश होतो.
2. बाहय पर्यावरण :
यामध्ये विज्ञान,
तंत्रज्ञानाच्या मदतीने मानवाने निर्माण केलेले पर्यावरण,
आधुनिक शहरातील पायाभूत सोयी सुविधा, घरे, इमारती, वाहतूक, दळणवळण
व्यवस्था, विविध कारखाने, कंपन्या, एलेक्ट्रोनिक उपकरणे, इ. समावेश होतो.
१.३ पर्यावरण भूगोल
अभ्यासाचे महत्व:
(Importance
of Environmental Geography)
पर्यावरण भूगोल हा भूप्रदेश, मानवी क्रिया आणि नैसर्गिक घटक यांमधील परस्पर संबंधांचा अभ्यास करणारा
विषय आहे. याचे समाज, निसर्ग व भविष्यकालीन विकासासाठी फार
मोठे महत्त्व आहे.
1. निसर्ग आणि मानव यातील
संबंध समजतो.
- पर्यावरण
भूगोलामुळे आपल्याला माणूस आणि निसर्ग यांच्यातील परस्पर संबंध कळतात.
2. पर्यावरणीय समस्या ओळखता
येतात.
- हवामान बदल,
वनीकरण, प्रदूषण यांसारख्या समस्यांची ओळख
होते.
3. संसाधनांचे शाश्वत उपयोग
शिकवतो.
- पाणी, माती, जंगल, खनिज यांचा योग्य
वापर कसा करावा हे शिकवतो.
4. पर्यावरण संवर्धनास मदत
करते.
-जैवविविधतेचे रक्षण,
प्रदूषण नियंत्रण, नैसर्गिक साधनसंपत्तीचे
संरक्षण करता येते.
5. हवामान आणि हवामानातील बदल
समजतो.
- ग्लोबल वॉर्मिंग,
ओझोन थर, कार्बन उत्सर्जन यांची कारणमीमांसा
करता येते.
6. आपत्ती व्यवस्थापनात मदत.
- भूकंप,
पूर, दुष्काळ यांसारख्या नैसर्गिक आपत्तींचे
स्वरूप आणि उपाय समजतात.
7. जागतिक समस्यांबाबत
जागरूकता निर्माण होते.
- पर्यावरणाशी संबंधित
आंतरराष्ट्रीय घडामोडी समजतात (जसे की पॅरिस करार).
8. मानवी क्रियांचा
पर्यावरणावर परिणाम समजतो.
-
शहरीकरण,
औद्योगिकीकरण, शेती आणि वनीकरण यांचा
निसर्गावर परिणाम स्पष्ट होतो.
9. शाश्वत विकासाची संकल्पना
स्पष्ट होते.
- विकास करताना निसर्गाचे
रक्षण कसे करावे हे शिकवते.
10. सामाजिक व आर्थिक नियोजनात
मदत.
- विकासाच्या योजना
आखताना पर्यावरणीय घटक लक्षात घेतले जातात.
11. ग्रामीण आणि शहरी
पर्यावरणाचा अभ्यास.
- शहरात व गावात
पर्यावरण कसे बदलते हे समजते.
12. नकाशा व प्रतिमांचे
महत्त्व समजते.
- GIS, रिमोट सेंसिंग यांचा वापर करून निसर्गाचे निरीक्षण करता येते.
13. जागतिक तापमानवाढ व परिणाम
यांचा अभ्यास.
- तापमानवाढीमुळे
होणारे परिणाम (हिमनग वितळणे, समुद्राची पातळी वाढणे)
समजतात.
14. पर्यावरणीय धोरणे तयार
करण्यात उपयोगी.
- शासनाला धोरणे
बनवताना उपयोगी ठरतो.
15. पर्यावरण शिक्षणाची
पायाभूत समज.
- पर्यावरणशिक्षणाच्या
अभ्यासक्रमासाठी मूलभूत माहिती मिळते.
16. पर्यावरणीय न्यायाची जाणीव.
- पर्यावरण हक्क,
आदिवासी हक्क, पाणी व जंगलावरचा अधिकार
याबद्दल समज वाढतो.
17. शेती आणि नैसर्गिक घटक
यांचे नाते समजते.
- जमिनीचा प्रकार,
हवामान, जलसिंचन यांचा शेतीवर होणारा प्रभाव.
18. जैवविविधतेचे रक्षण
- विविध प्रजाती,
त्यांचे महत्त्व, आणि त्यांचे रक्षण कसे करावे
हे शिकवते.
19. विद्यार्थ्यांमध्ये वैज्ञानिक
दृष्टिकोन निर्माण होतो.
- निसर्गाकडे
पाहण्याचा दृष्टीकोन वैज्ञानिक पद्धतीने विकसित होतो.
20. भविष्यासाठी सजग नागरिक
तयार होतात.
- पर्यावरण जपणारे,
जबाबदार आणि सजग नागरिक घडतात.
१.४ पर्यावरणीय
भूगोलाच्या अभ्यास पद्धती / पर्यावरणीय भूगोलाचे दृष्टिकोन (Environmental
Geography Approaches’)
कोणत्याही विषयाचा अभ्यास करताना त्या विषयाची निवडलेली किंवा
वापरलेली अभ्यास पद्धत अतिशय महत्त्वाची असते. सामाजिक शास्त्रे व विज्ञानाच्या
विविध विद्याशाखांमध्ये विषयघटकाच्या स्वरूपानुसार अभ्यास पद्धतीचा वापर करावा
लागतो. एकच पद्धत सर्व विषयांमध्ये वापरणे योग्य ठरत नाही. त्यामुळे आपणास विषयाचे
स्वरूप व अभ्यासघटक लक्षात घेऊनच अभ्यास पद्धतींचा वापर करावा लागतो. अन्यथा आपणास
त्याबद्दल अचूक आकलन होणे शक्य होणार नाही व त्या अभ्यासघटकांबद्दल परिपूर्ण
माहिती मिळणार नाही. यामुळे विषयानुरूप अभ्यास पद्धत वापरणे गरजेचे असते.
पर्यावरणीय भूगोलाचा विचार केला तर आपणास प्रामुख्याने खालील अभ्यास पद्धती वापरणे
गरजेचे असते. आजपर्यंत राष्ट्रीय व आंतरराष्ट्रीय स्तरावर अभ्यासकांनी अभ्यासासाठी
ज्या पद्धती वापरल्या त्यामध्ये या पद्धतींचा प्रामुख्याने वापर केलेला होता.
यामध्ये एक गोष्ट महत्त्वाची की, यापैकी कोणती
पद्धत कोणत्या घटकासाठी वापरायची हे त्या घटकाच्या स्वरूपावर व त्याच्या एकूण
व्याप्तीवर अवलंबून असते. पर्यावरणीय भूगोलाची प्रमुख अभ्यास पद्धती पुढीलप्रमाणे
सांगता येतात.
१. पर्यावरण निश्चयवाद दृष्टिकोन / पारंपरिक दृष्टिकोन (Environmental
Determinism /Traditional Approach):
निश्चयवाद
हा असा दृष्टिकोन आहे की मानवाचे जीवन, वर्तन,
आणि संस्कृती निसर्गावर पूर्णपणे अवलंबून असते. निसर्ग म्हणजे जणू
सर्वकाही ठरवणारी शक्ती आहे. हवामान, जमिन, पर्जन्य यांसारख्या गोष्टी मानवाच्या कृती ठरवतात. म्हणजे माणूस काय खाईल,
कसा राहील, काय काम करेल – हे सगळं निसर्ग ठरवतो.
उदाहरणार्थ,
·
थंडीच्या प्रदेशात
लोक मांस खातात, तर उष्ण भागात भाज्या.
· वाळवंटात
शेती न होता लोक पशुपालन करतात. म्हणून
निसर्ग हे मानवाचे भविष्य ठरवतो, असं निश्चयवाद
मानतो.
या दृष्टिकोनात मानवाला दुय्यम स्थान आहे. मानवाला फारसा
स्वतंत्र विचार वा कृती करण्याची संधी दिली जात नाही. निसर्गात बदल झाला,
की मानवाचं जीवनही बदलतं. माणूस निसर्गाच्या नियमांना जखडलेला आहे,
असं मानलं जातं. निश्चयवाद हे सर्वात जुने किंवा पारंपरिक दृष्टिकोन
मानले जाते. पूर्वीच्या भौगोलिक अभ्यासात हा दृष्टिकोन खूप वापरला गेला. पण हळूहळू
लोकांना वाटू लागलं की माणूसही निसर्गावर परिणाम करू शकतो. त्यामुळे पुढे संभाव्यतावाद
(Possibilism) निर्माण झाला. तरीही निश्चयवादातून आपल्याला
निसर्गाचे महत्त्व कळते.
थोडक्यात:
"निसर्ग ठरवतो, माणूस फक्त त्यानुसार जगतो." हे म्हणजे पर्यावरण निश्चयवाद दृष्टिकोन.
२. पर्यावरणीय
भूगोलाचा ईस्वर उद्देशवादी दृष्टिकोन (Teleological
Approach)
हा दृष्टिकोन मानतो की, संपूर्ण
निसर्ग, पृथ्वी, पर्यावरण,
आणि मानवाचे जीवन हे सर्व ईश्वराच्या इच्छेने चालते.
* निसर्गात जे काही घडते ते दैवी
नियोजनाचा (ईश्वराचा योजनेचा) भाग आहे.
* माणूस आणि निसर्ग यांच्यातील
संबंध ईश्वराने आधीच ठरवलेले असतात.
उदाहरणे:
1. पृथ्वीवर विविध हवामान,
जंगलं, नद्या, पर्वत हे
सगळं ईश्वराने निर्माण केलं आहे.
2. पाऊस पडणं,
पूर येणं, दुष्काळ पडणं हे सर्व ईश्वरी
नियोजनामुळेच होतं.
3. मानवाने निसर्गाचा सन्मान
करावा,
कारण तो पवित्र आणि देवाने दिलेला आहे.
थोडक्यात:
* निसर्गात जे काही आहे,
ते कायमस्वरूपी आणि बदल न होणारे मानले जाते.
* मानव निसर्गावर पूर्ण
नियंत्रण ठेवू शकत नाही, कारण तो ईश्वराच्या
अधीन आहे.
* पर्यावरण रक्षण ही धार्मिक
आणि नैतिक जबाबदारी आहे.
* निसर्गाची हानी म्हणजे ईश्वराच्या
निर्माणाची हानी असे मानले जाते.
थोडक्यात: "निसर्ग म्हणजे ईश्वराची निर्मिती, आणि त्यात जे काही
घडतं, ते ईश्वराच्या इच्छेनेच होतं."
हा दृष्टिकोन वैज्ञानिक दृष्टिकोनासोबत काहीवेळा संघर्ष करतो,
पण काही धर्मांमध्ये पर्यावरणीय मूल्यांचा प्रचार करण्यासाठी उपयोगी
ठरतो.
३. पर्यावरण
भूगोलातील संभाव्यतावाद / शकयातवाद दृष्टिकोन (Possibilistic Approach):
संभाव्यतावाद हा दृष्टिकोन सांगतो की: निसर्ग आपल्याला काही अडचणी किंवा अटी देतो, पण मानव आपल्या बुद्धीने त्या अटींवर मात करून नवे मार्ग शोधू शकतो. म्हणजेच
पर्यावरण मानवाच्या जीवनावर प्रभाव टाकते, पण ते त्याला
पूर्णपणे नियंत्रित करत नाही.
उदाहरणे:
1. जिथे पाऊस कमी आहे,
तिथे माणसाने सिंचनाची व्यवस्था करून शेती केली.
2. उष्ण वाळवंटी भागात एसी,
पाणीपुरवठा यांसारखी साधने
वापरून जीवन सुलभ केले.
3. बर्फाच्छादित भागातही रस्ते,
घरे बांधून मानव राहत आहे.
एकंदरीत,
* निसर्ग अडथळे आणतो,
पण मानव त्यावर उपाय शोधतो.
* मानवी संस्कृती आणि जीवनशैली
केवळ निसर्गावर अवलंबून नाही.
* माणसाकडे नैसर्गिक अटींमध्ये
राहूनही पर्याय निवडण्याची क्षमता असते.
* हा दृष्टिकोन मानवी बुद्धी,
तंत्रज्ञान आणि विकासावर भर देतो. थोडक्यात:
"निसर्ग शक्यता देतो, पण काय करायचं हे
माणूस ठरवतो."
४.
पर्यावरण भूगोलातील आर्थिक निश्चयवाद दृष्टिकोन (Economic Determinism Approach):
आर्थिक निश्चयवाद म्हणतो की माणूस पर्यावरणाचा
उपयोग मुख्यतः पैसे कमवण्यासाठी करतो. निसर्ग ही माणसासाठी एक संपत्ती
(संसाधन) आहे. माणूस निसर्गाचा उपयोग उद्योग, शेती,
व्यापार यासाठी करतो. निसर्गात काय आहे
हे महत्त्वाचं नाही, त्याचा पैसा कसा होतो हे
महत्त्वाचं.
उदाहरण – जंगल तोडून
लाकूड विकणे, डोंगर फोडून खनिज काढणे. जेथे अधिक आर्थिक
फायदा होतो, तिथे जास्त निसर्ग वापरला जातो. या
दृष्टिकोनात माणूस पर्यावरणावर नियंत्रण ठेवतो. पर्यावरण फक्त उपयोगासाठीच आहे, अशी भावना दिसते. निसर्गाची हानी झाली तरी चालेल, पण विकास हवा असा विचार असतो. शहरं, रस्ते,
धरणं यासाठी निसर्ग नष्ट केला जातो. हे सर्व आर्थिक
प्रगतीसाठी केलं जातं. आर्थिक निश्चयवादाने उद्योग वाढतात, पण पर्यावरण बिघडतं. पर्यावरणाच्या
मर्यादा लक्षात न घेता जास्तीत जास्त उत्पादनावर भर दिला जातो. त्यामुळे निसर्गसंवर्धन
कमी, आणि नफा जास्त हे
उद्दिष्ट दिसते. हा दृष्टिकोन विकासास मदत करतो, पण पर्यावरण
टिकवण्यासाठी तो अपुरा आहे.
थोडक्यात: "निसर्ग म्हणजे साधन – त्याचा जास्तीत जास्त वापर
करून आर्थिक फायदा मिळवायचा." हेच म्हणजे **आर्थिक निश्चयवादी दृष्टिकोन होय.
५. पर्यावरण
भूगोलातील परिस्थितिकीय दृष्टिकोन (Ecological
Approach):
परिस्थितिकीय दृष्टिकोन म्हणजे मानव आणि निसर्ग यांच्यातील
संबंध समजून घेणे. माणूस आणि निसर्ग हे एकमेकांवर अवलंबून आहेत. निसर्ग
माणसावर प्रभाव टाकतो, आणि माणूसही
निसर्गात बदल करतो. हे दोघेही एका परिसंस्थेचे (ecosystem) भाग
आहेत. पर्यावरणात जर बदल झाला, तर त्याचा थेट परिणाम मानवावर
होतो.
उदाहरणार्थ,
जंगलतोड झाली तर पाऊस कमी होतो आणि शेतीवर परिणाम होतो.
हा दृष्टिकोन सहजीवन (co-existence)
आणि संतुलन (balance) यावर
भर देतो. निसर्गाचे शोषण न करता त्याचा शहाणपणाने
वापर करावा लागतो. पर्यावरण आणि मानव यांच्यातील परस्पर संबंधांचे विज्ञान
म्हणजेच पर्यावरण भूगोल. परिस्थितिकीय दृष्टिकोन शाश्वत विकासासाठी महत्त्वाचा
आहे. या दृष्टिकोनातून माणसाने निसर्ग रक्षण करणे गरजेचे आहे, हे शिकवले जाते. निसर्गाचे नुकसान झाले, तर त्याचे परिणाम
पुन्हा मानवावरच होतात. म्हणूनच निसर्ग आणि मानव यांच्यात संतुलित संबंध
असणे आवश्यक आहे. हा दृष्टिकोन आधुनिक पर्यावरणीय अभ्यासाचे मुख्य तत्त्व
आहे. यामुळे पर्यावरण संवर्धन आणि जागरूकता वाढवणे शक्य होते.
थोडक्यात: "माणूस आणि निसर्ग एकमेकांवर
अवलंबून आहेत, म्हणून दोघांचे संतुलन राखणे गरजेचे
आहे." हेच म्हणजे परिस्थितिकीय दृष्टिकोन होय.
६. पर्यावरण
भूगोलातील भौगोलिक दृष्टिकोन (Geographical
Study Approach)
भौगोलिक दृष्टिकोन म्हणजे एखाद्या ठिकाणी माणूस आणि निसर्ग
यांच्यातील संबंध समजून घेणे. हा दृष्टिकोन विचारतो –
"एखाद्या ठिकाणी काय आहे, का आहे,
आणि त्याचा परिणाम काय होतो?" माणूस आणि
पर्यावरण यांच्यातील संबंध स्थान, वेळ आणि जागेच्या
आधारे पाहतो. यामध्ये नकाशे, प्रदेश, स्थळ वैशिष्ट्ये यांचा
अभ्यास केला जातो. एकाच निसर्गात वेगवेगळ्या ठिकाणी माणसाचे वर्तन वेगळं असू शकतं.
म्हणून भौगोलिक दृष्टिकोन "कोठे आणि का?" या
प्रश्नांवर भर देतो.
उदाहरण –
डोंगराळ भागात शेती कशी असते, तर सपाट भागात
कशी असते? हवामान, जलस्रोत, माती, वनस्पती, आणि माणसाचे
वर्तन यांचा संपूर्ण चित्र दिलं जातं. निसर्गाचा माणसावर आणि माणसाचा निसर्गावर परिणाम
स्थानानुसार बदलतो. हा दृष्टिकोन स्थानिक पातळीपासून जागतिक पातळीपर्यंत विचार
करतो. त्यामुळे विशिष्ट ठिकाणी काय चालले आहे, ते नकाशे व
आकडेवारीतून समजते. भौगोलिक दृष्टिकोनामुळे आपल्याला जागा, प्रदेश
आणि पर्यावरण यांचा सखोल अभ्यास करता येतो. हे दृष्टिकोन समस्या सोडवण्यासाठी
उपयुक्त ठरते (उदा. पूर, दुष्काळ, जमिनीचा
अपाय). हा दृष्टिकोन पर्यावरण आणि समाज यामधील स्थानिक संबंध समजतो. म्हणूनच
पर्यावरण भूगोलात भौगोलिक विचारसरणी अत्यंत महत्त्वाची मानली जाते. थोडक्यात: "कोठे, का आणि कसा परिणाम होतो?" हे विचारणे म्हणजेच भौगोलिक दृष्टिकोन होय.
७. वर्तणूक
दृष्टिकोन (Behavioral Approach)
वर्तणूक दृष्टिकोन म्हणजे मानवाच्या वर्तनाच्या आधारे
पर्यावरणाशी असलेले संबंध समजून घेण्याची पद्धत. या दृष्टिकोनात माणूस केवळ
पर्यावरणावर परिणाम करणारा घटक नसून, तो
पर्यावरण कसे समजतो आणि त्यानुसार कसे वागतो हे महत्त्वाचे मानले जाते. माणसाच्या
समज, अनुभव, श्रद्धा, गरजा आणि अपेक्षा पर्यावरणाच्या वापरावर परिणाम करतात. हा दृष्टिकोन
मानवी मानसशास्त्र, समाजशास्त्र आणि भूगोल यांचा एकत्रित अभ्यास करतो. उदाहरणार्थ, एकाच
भौगोलिक क्षेत्रातील वेगवेगळ्या समाजाचे पर्यावरणाकडे बघण्याचे दृष्टिकोन वेगवेगळे
असू शकतात. वर्तणूक दृष्टिकोनातून स्थानिक लोकांचा पर्यावरणावरील दृष्टिकोन समजून
घेता येतो. यामध्ये प्रत्यक्ष निरीक्षण, सर्वेक्षण,
प्रश्नावली, आणि मुलाखती वापरल्या जातात. या दृष्टिकोनामुळे पर्यावरणीय समस्यांची मुळं मानवी
वर्तनात कुठे आहेत हे समजते. लोकांचा जीवनशैली, सांस्कृतिक
परंपरा, शिक्षण यांचा पर्यावरण वापरावर कसा परिणाम होतो हे
अभ्यासले जाते. यामध्ये प्रत्येक व्यक्ती किंवा समाजाचे पर्यावरणाबद्दलचे
निर्णय कसे तयार होतात हे विश्लेषित केले जाते.
उदाहरणार्थ,
काही समुदाय जंगल नष्ट करत नाहीत कारण ते त्याला पवित्र मानतात. त्यामुळे
वर्तनावर आधारित उपाय योजना अधिक प्रभावी ठरू शकतात. या दृष्टिकोनातून जनजागृती,
पर्यावरण शिक्षण आणि सहभागी योजना यांचे
महत्त्व वाढते. वर्तणूक दृष्टिकोनामुळे मानवी पर्यावरण साक्षरता वाढवता येते. परिणामी,
पर्यावरण संरक्षणासाठी सामाजिक सहभाग वाढवणे शक्य होते.
८. पर्यावरण
भूगोलाचे परिसंस्था दृष्टिकोन (Ecosystem
Approach)
परिसंस्था दृष्टिकोन म्हणजे पर्यावरणाचा अभ्यास सजीव आणि निर्जीव
घटकांच्या परस्परसंबंधाच्या आधारावर करणे. यात माणूस, प्राणी,
वनस्पती (सजीव घटक) आणि माती, पाणी, हवा, तापमान (निर्जीव घटक) यांचा समावेश होतो. या
घटकांमध्ये ऊर्जा आणि पोषण चक्राच्या माध्यमातून सतत देवाण-घेवाण चालते. पर्यावरण
भूगोलात या दृष्टिकोनातून संपूर्ण परिसंस्थेचा समतोल कसा राखला जातो याचा
अभ्यास केला जातो.
उदाहरणार्थ,
जंगल, तळं, खाड्या,
शेती क्षेत्र ही सगळी परिसंस्था म्हणून अभ्यासली जातात. प्रत्येक
परिसंस्था ही एक विशिष्ट भौगोलिक क्षेत्रात कार्यरत असते. मानवी क्रियेमुळे या
परिसंस्थेतील समतोल बिघडू शकतो, उदा. – जंगलतोड, प्रदूषण.
परिसंस्थेच्या दृष्टिकोनातून नैसर्गिक संसाधनांचे शाश्वत
वापराचे महत्त्व समजते. यामध्ये ऊर्जा प्रवाह (Energy
Flow) आणि अन्न साखळी (Food Chain) यांचा
अभ्यास केला जातो. परिसंस्था म्हणजे एक जिवंत प्रणाली असून, तिचे
घटक एकमेकांवर अवलंबून असतात. मानवी हस्तक्षेप वाढल्यास परिसंस्थेचा समतोल ढासळू
शकतो. पर्यावरणीय भूगोलात हा दृष्टिकोन पर्यावरणाचे व्यवस्थापन व संरक्षण यासाठी
वापरला जातो. या दृष्टिकोनातून प्रत्येक घटकाचे पर्यावरणात असलेले स्थान आणि कार्य
समजते. परिसंस्थेचा अभ्यास केल्यामुळे स्थानिक ते जागतिक पातळीवर पर्यावरणीय
समस्या समजता येतात. परिणामी, परिसंस्था दृष्टिकोन शाश्वत
विकासासाठी अत्यंत उपयुक्त ठरतो.
९. राजकीय
पर्यावरण शास्त्र दृष्टिकोन (Political
Environmental Approach) –
राजकीय पर्यावरण शास्त्र हा दृष्टिकोन पर्यावरणीय प्रश्नांचा अभ्यास सामाजिक,
आर्थिक आणि राजकीय संदर्भात करतो. या
दृष्टिकोनात पर्यावरणीय समस्यांचा संबंध सत्ता, संपत्ती
आणि संसाधनांच्या वाटपाशी जोडला जातो. हे शास्त्र सांगते
की, पर्यावरणीय संकटे केवळ नैसर्गिक नसतात, तर त्यामागे मानवी व्यवस्था आणि निर्णय प्रक्रिया कारणीभूत असते. उदा.
– गरीब आणि आदिवासी समुदायांना जंगलांपासून दूर ठेवणे,
हे केवळ पर्यावरण रक्षण नसून सत्ता-राजकारणाचे परिणाम असू शकतात. राजकीय
पर्यावरण शास्त्र स्थानिक लोकांच्या हक्कांचा, वापराच्या
पद्धतींचा आणि संघर्षांचा अभ्यास करते. यात सामाजिक
अन्याय, विषमता आणि पर्यावरणीय निर्णय यांचा परस्पर संबंध
पाहिला जातो. यामध्ये विकसनशील देशांतील पर्यावरणीय शोषण, जागतिक बाजारपेठेचा प्रभाव आदी गोष्टींचा अभ्यास केला जातो. हे दृष्टिकोन संपत्ती,
संसाधन आणि पर्यावरण यांच्यातील संघर्षांचे राजकीय विश्लेषण करते. यात पर्यावरण रक्षणाच्या नावाखाली स्थानिक लोकांवर होणाऱ्या
अन्यायावर प्रकाश टाकला जातो.
उदाहरणार्थ, मोठे
धरण प्रकल्प किंवा खाणकामामुळे विस्थापित होणाऱ्या समुदायांची बाजू मांडली जाते. पर्यावरणीय
धोरणांचा लाभ कोणाला आणि तोटं कोणाला, हे या दृष्टिकोनातून
समजते. हे शास्त्र स्थानिक ज्ञान, पारंपरिक पद्धती
आणि लोकसहभागाचे महत्त्व अधोरेखित करते. राजकीय पर्यावरण
दृष्टिकोनातून सामाजिक न्याय आणि शाश्वत विकास यांना एकत्रित पाहिले जाते. त्यामुळे
पर्यावरणविषयक धोरणे अधिक समतोल, लोकाभिमुख आणि न्याय्य
बनवण्याची गरज समजते. एकूणच, राजकीय पर्यावरण शास्त्र
दृष्टिकोन पर्यावरण समस्यांचा राजकीय आणि सामाजिक अर्थ लावतो, जो पर्यावरण भूगोलासाठी महत्त्वाचा आहे.
१०. पर्यावरण
भूगोलाचे व्यावसायिक दृष्टिकोन (Professional
Approach)
व्यावसायिक दृष्टिकोन म्हणजे पर्यावरणाचा अभ्यास आर्थिक आणि
उद्योगधंद्याच्या दृष्टीने करणे. या दृष्टिकोनात पर्यावरणातील संसाधने (पाणी,
जंगल, खनिजे, जमीन) ही उत्पन्नाचा
स्रोत मानली जातात. उद्योग, व्यापार, शेती, पर्यटन आदी क्षेत्रांसाठी पर्यावरणाचा उपयोग
कसा करता येईल हे पाहिले जाते. पर्यावरणीय घटकांचा व्यवसायासाठी शाश्वत वापर
कसा करावा यावर लक्ष दिले जाते. व्यवसाय करताना पर्यावरणीय नियमांचे पालन,
प्रदूषण नियंत्रण आणि संपत्तीचे
संवर्धन या बाबी महत्त्वाच्या असतात. हरित तंत्रज्ञान (Green Technology)
आणि पर्यावरणपूरक उत्पादन पद्धती यांना प्रोत्साहन दिले जाते. CSR
(Corporate Social Responsibility) अंतर्गत पर्यावरण रक्षणासाठी
अनेक व्यवसाय पुढे येतात. उद्योगांमुळे होणारे पर्यावरणीय दुष्परिणाम टाळण्यासाठी पर्यावरणीय
प्रभाव मूल्यांकन (EIA) केले जाते.
या दृष्टिकोनात नफा व पर्यावरण यामधील संतुलन राखण्याचा
प्रयत्न केला जातो. पर्यावरणाचा नाश टाळून दीर्घकालीन व्यावसायिक लाभ कसा
मिळवता येईल हे अभ्यासले जाते. हरित व्यवसाय (Green Business) आणि सस्टेनेबल इन्व्हेस्टमेंट हे याचे महत्त्वाचे भाग आहेत. व्यावसायिक
दृष्टिकोनामुळे नवीन रोजगार संधी आणि पर्यावरणीय नवोपक्रम जन्माला येतात. यामध्ये
बाजारपेठेतील मागणी आणि पर्यावरणीय मर्यादा यांचा समतोल राखण्याचा प्रयत्न केला
जातो. पर्यावरण रक्षणाचे दायित्व केवळ सरकारचे नसून, व्यवसाय
क्षेत्राचेही आहे ही भावना यातून पुढे येते. एकूणच, व्यावसायिक दृष्टिकोनातून पर्यावरणाचा शाश्वत वापर करून विकास आणि
संरक्षण यांचा समन्वय साधता येतो.
११. पर्यावरण
भूगोलातील क्षेत्र अभ्यास दृष्टिकोन (Field
study Approach)
क्षेत्र अभ्यास दृष्टिकोन म्हणजे एखाद्या ठराविक भागातील (जसे
की कोकण,
विदर्भ) नैसर्गिक व मानवी घटकांचा सखोल अभ्यास करणे. यात त्या
भागातील हवामान, जमीन, पाणी, वनस्पती, वस्ती व उद्योग यांचा परस्परसंबंध समजून
घेतला जातो. नकाशे, सर्वेक्षण व निरीक्षण यांचा वापर करून
स्थानिक पातळीवरील पर्यावरणीय समस्या ओळखल्या जातात. या दृष्टिकोनामुळे प्रत्येक
प्रदेशासाठी योग्य योजना, पर्यावरणीय धोरणे आणि शाश्वत
विकासाचे उपाय शोधता येतात. त्यामुळे हा दृष्टिकोन पर्यावरण भूगोलात खूप
महत्त्वाचा मानला जातो.
१२. पर्यावरण
भूगोलातील व्यवस्थापनात्मक दृष्टिकोन (System
Approach)
व्यवस्थापनात्मक दृष्टिकोन म्हणजे पर्यावरणाचे योग्य रितीने
नियोजन,
वापर आणि संरक्षण करणे. या दृष्टिकोनाचा उद्देश म्हणजे शाश्वत विकास
घडवणे. यात पाणी, माती, जंगल
यांसारख्या संसाधनांचे योग्य व्यवस्थापन केले जाते. पर्यावरणीय समस्या ओळखून
त्यावर दीर्घकालीन उपाय शोधले जातात. यासाठी कायदे, योजना,
तंत्रज्ञान आणि स्थानिक लोकांचा सहभाग महत्त्वाचा असतो. आधुनिक
साधनांचा (जसे GIS, Remote Sensing) वापर करून अचूक नियोजन
होते. शेती, उद्योग आणि शहरे यांचे पर्यावरण रक्षण करण्यात
हा दृष्टिकोन उपयुक्त ठरतो. एकूणच, हा दृष्टिकोन पर्यावरण
आणि विकास यांच्यात योग्य समतोल राखतो.
१३. समस्या
आधारित पर्यावरणीय दृष्टिकोन (Problem
Oriented Approach)
हा दृष्टिकोन पर्यावरणातील विशिष्ट समस्यांचा अभ्यास करून
त्यावर उपाय शोधण्यावर केंद्रित असतो. प्रदूषण, जंगलतोड,
हवामान बदल, पाण्याची कमतरता अशा समस्यांचे
कारण, परिणाम आणि उपाय यांचा अभ्यास केला जातो. यासाठी
वैज्ञानिक माहिती, निरीक्षण, सर्वेक्षण
यांचा वापर होतो. स्थानिक ते जागतिक पातळीवर समस्या समजून घेतली जाते. जनतेचा
सहभाग, शिक्षण, आणि जनजागृती याला
महत्त्व दिले जाते. सरकार, संस्था आणि नागरिक मिळून
दीर्घकालीन उपाय शोधतात. त्यामुळे या दृष्टिकोनामुळे पर्यावरणीय समस्यांवर प्रभावी
आणि शाश्वत उपाय सुचवले जातात.
१४. पर्यावरण
भूगोलाचे क्षेत्रीय दृष्टिकोन (Regional
Approach)
क्षेत्रीय
दृष्टिकोन म्हणजे विशिष्ट भौगोलिक प्रदेशाचा सखोल अभ्यास करणे. यात त्या
प्रदेशातील नैसर्गिक व मानवी घटकांचा परस्पर संबंध पाहिला जातो. प्रत्येक
प्रदेशाची हवामान, भूगोल, वनस्पती, जलस्रोत व मानवी वस्ती वेगळी असते. त्यामुळे
प्रत्येक भागाचा वेगळा अभ्यास आवश्यक असतो. क्षेत्रीय दृष्टिकोन स्थानिक
पर्यावरणीय समस्या समजून घेण्यास मदत करतो. नकाशे, सर्वेक्षण,
क्षेत्रभ्रमण या माध्यमातून माहिती गोळा केली जाते. स्थानिक
संसाधनांचा वापर आणि त्यांचे व्यवस्थापन यावर भर दिला जातो. स्थानिक लोकांचे
जीवनशैली आणि पर्यावरणाशी संबंध अभ्यासले जातात. या दृष्टिकोनातून नैसर्गिक
संसाधने टिकवण्याचे उपाय शोधले जातात. क्षेत्रीय वातावरणाचे बदल मानवी क्रियांसोबत
कसे घडतात हे समजते. हा दृष्टिकोन शाश्वत विकासासाठी महत्त्वाचा ठरतो. प्रत्येक
प्रदेशासाठी वेगवेगळ्या पर्यावरणीय धोरणांची गरज स्पष्ट होते. स्थानिक समस्या आणि
संसाधनांचा योग्य समतोल राखण्यास मदत होते. क्षेत्रीय दृष्टिकोनातून पर्यावरणीय योजना
अधिक प्रभावी होतात. त्यामुळे पर्यावरण भूगोलात क्षेत्रीय दृष्टिकोन अत्यंत
उपयुक्त आणि महत्त्वाचा मानला जातो.
१५. पर्यावरण
भूगोलाचे स्थलिय दृष्टिकोन (Spatial
Approach)
स्थालिय दृष्टिकोन म्हणजे एखाद्या ठराविक गाव,
शहर किंवा परिसराचा सखोल अभ्यास करणे. यात त्या स्थानिक भागातील
निसर्ग आणि मानवी घटकांचे परस्पर संबंध पाहिले जातात. स्थानिक हवामान, भूगोल, जलस्रोत, माती आणि
वनस्पती यांचा अभ्यास केला जातो. स्थानिक लोकांच्या जीवनशैली आणि पर्यावरणाशी
असलेल्या नात्याचा अभ्यास केला जातो. या दृष्टिकोनातून स्थानिक पर्यावरणीय समस्या
आणि त्यांचे कारण शोधले जाते. स्थानिक संसाधनांचा वापर आणि व्यवस्थापन कसे केले
जाते यावर लक्ष दिले जाते. स्थानिक लोकांचे पर्यावरणाबाबतचे ज्ञान आणि सवयी
अभ्यासल्या जातात.
या दृष्टिकोनामुळे पर्यावरण संरक्षणासाठी स्थानिक पातळीवर
उपाययोजना करता येतात. नकाशे, सर्वेक्षण,
प्रत्यक्ष निरीक्षण या पद्धतींचा वापर केला जातो. स्थानिक शाश्वत
विकासासाठी प्रभावी धोरणे तयार केली जातात. स्थानिक पातळीवर जनजागृती आणि सहभाग
वाढवणे याला महत्त्व दिले जाते. पर्यावरणीय प्रभावांचे स्थानिक परिणाम समजून घेणे
शक्य होते. स्थालिय दृष्टिकोनामुळे ग्रामीण आणि शहरी भागातील पर्यावरणीय फरक
लक्षात येतात. या पद्धतीने स्थानिक संसाधनांचे संरक्षण आणि संवर्धन शक्य होते. त्यामुळे
स्थालिय दृष्टिकोन पर्यावरण भूगोलाच्या अभ्यासात अत्यंत महत्त्वाचा आहे.
१६. पर्यावरण
भूगोलाचे शाश्वत विकासाचा दृष्टिकोन (Sustainable
Development Approach)
शाश्वत विकासाचा दृष्टिकोन म्हणजे पृथ्वीवरील नैसर्गिक
संसाधनांचा असा वापर करणे जेणेकरून आजच्या गरजा पूर्ण होऊ शकतील आणि येणाऱ्या
पिढ्यांसाठी संसाधने सुरक्षित राहतील. पर्यावरण भूगोलात हा दृष्टिकोन नैसर्गिक आणि
मानवी घटकांचा संतुलित अभ्यास करतो. यात पर्यावरणाचे जतन,
प्रदूषण कमी करणे, आणि संसाधनांचा पुनर्वापर
यावर भर दिला जातो. शाश्वत विकासामुळे आर्थिक, सामाजिक आणि
पर्यावरणीय तिन्ही क्षेत्रांचा संतुलन राखले जाते. हा दृष्टिकोन पर्यावरणीय समस्या
सोडवून दीर्घकालीन विकास साधण्यावर लक्ष केंद्रित करतो. त्यामुळे पर्यावरण
भूगोलाचा शाश्वत विकासाचा दृष्टिकोन मानवजातीसाठी खूपच महत्त्वाचा आहे.
निष्कर्ष (Conclusion)
पर्यावरणीय भूगोलाचा अभ्यास करताना पारंपरिक, आधुनिक,
व तांत्रिक दृष्टिकोन वापरले जातात. या सर्व दृष्टिकोनांचा उपयोग करून
आपण मानव-पर्यावरण परस्परसंबंध समजून घेऊ शकतो आणि पर्यावरण रक्षणाच्या दृष्टीने
योग्य निर्णय घेऊ शकतो.
स्वाध्याय:
बहुपर्यायी प्रश्न: नमूना (demo)
१. पर्यावरण भूगोल म्हणजे काय?
a) केवळ हवामानाचा अभ्यास
b) नद्या आणि पर्वतांचा अभ्यास
c) मानवी क्रियाकलाप आणि
नैसर्गिक घटक यांच्यातील संबंधांचा अभ्यास
d) मातीचा केवळ अभ्यास
उत्तर: c
२. खालीलपैकी पर्यावरणातील
जैविक घटक कोणता आहे?
a) पाणी
b) सूर्यप्रकाश
c) प्राणी
d) खडक
उत्तर: c
३. मानवाने कोणत्या घटकांवर
अधिक परिणाम केला आहे?
a) पृथ्वीची परिक्रमण
गती
b) सूर्याची ऊर्जा
c) नैसर्गिक पर्यावरण
d) पृथ्वीचा गुरुत्वाकर्षण बल
उत्तर: c
४. संभाव्यवादी दृष्टिकोन'
(Possibilistic Approach) काय सांगतो?
a) मानवी जीवन फक्त नैसर्गिक
घटकांवर अवलंबून असते
b) मानव पर्यावरण बदलू शकतो आणि
अनुकूलित करू शकतो
c) मनुष्याचे भवितव्य नशीवर
अवलंबून असते
d) पर्यावरण स्वतःच बदल घडवते
उत्तर: b
५. पर्यावरण भूगोल कोणत्या दोन
शास्त्रांची सांगड घालतो?
a) गणित आणि जीवशास्त्र
b) समाजशास्त्र आणि मानसशास्त्र
c) भौगोलिक व पर्यावरणीय
शास्त्र
d) इतिहास आणि भूगोल
उत्तर: c
६. पर्यावरण भूगोलात कोणत्या
प्रकारचे पर्यावरण विचारात घेतले जाते?
a) केवळ नैसर्गिक
b) केवळ मानवी
c) केवळ सामाजिक
d) नैसर्गिक आणि मानवी दोन्ही
उत्तर: d
७. पर्यावरण भूगोलाच्या
व्याप्तीचा उपयोग कोणत्या क्षेत्रात होतो?
a) फक्त शिक्षण
क्षेत्रात
b) फक्त औद्योगिक विकासात
c) पर्यावरण नियोजन आणि
व्यवस्थापनात
d) फक्त क्रीडा क्षेत्रात
उत्तर: c
८. स्थलिय दृष्टिकोनानुसार
पर्यावरण भूगोलाचा अभ्यास कसा केला जातो?
a) केवळ जागतिक
पातळीवर
b) केवळ ऐतिहासिक दृष्टिकोनातून
c) विशिष्ट प्रदेशातील स्थानिक
पर्यावरणीय समस्या विचारात घेऊन
d) तंत्रज्ञानाच्या विकासावर
आधारित
उत्तर: c
९. स्थलिय दृष्टिकोनाचा उपयोग
कोणत्या गोष्टीसाठी अधिक उपयुक्त ठरतो?
a) आंतरराष्ट्रीय करार
समजण्यासाठी
b) स्थानिक पर्यावरणीय धोरणे
आणि कृती आखण्यासाठी
c) आंतरराष्ट्रीय राजकारण
समजण्यासाठी
d) अंतराळ संशोधनासाठी
उत्तर: b
१०. खालीलपैकी कोणते दोन
प्रकार पर्यावरणाचे आहेत?
a) सामाजिक आणि आर्थिक
b) शारीरिक आणि मानसिक
c) नैसर्गिक आणि मानवी
(कृत्रिम)
d) ग्रामीण आणि नागरी
उत्तर: c
टिपा:
१.पर्यावरण भूगोल व्याख्या
२. पर्यावरण भूगोल स्वरूप
३. पर्यावरण भूगोल व्याप्ती
४. पर्यावरण भूगोल अभ्यासाचे
महत्व
५. पर्यावरण भूगोल दृष्टिकोन
दिर्घोत्तरी प्रश्न :
१. पर्यावरण भूगोलाच्या व्याख्या सांगून
स्वरूप स्पष्ट करा.
२. पर्यावरण भूगोलाच्या व्याख्या सांगून व्याप्ती
स्पष्ट करा.
३. पर्यावरण भूगोलाच्या व्याख्या सांगून दृष्टिकोन
स्पष्ट करा.
४. पर्यावरण भूगोलाच्या
व्याख्या सांगून अभ्यासाचे महत्व सांगा.